Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: GRUCZOŁ, GRACZOŁ, GRUCZÓŁ, GRUCZUŁ, *GRUCOŁ

Słowniki:
SStp (gruczoł), SXVI (gruczoł), Kn (gruczoł, gruczół), T (gruczoł), L (gruczoł, gruzoł), SWil (gruczoł, gruzoł), SW (gruczoł, gruzel, gruzeł, gruzoł), SJP (gruczoł) notują

Formy: lp M. gruczoł // graczoł // gruczół // gruczuł; B. uż. nżyw. gruczoł; ~ lm M. uż. nosob. gruczoły; D. gruczołów; gruczoł; C. gruczołom; B. uż. osob. gruczołów; uż. nosob. gruczoły // grucoły; Ms. gruczołach

Znaczenia:

1. »narząd ludzki i zwierzęcy, składający się z komórek wydzielających swoiste substancje«: Podozorze od wiéprzá/ Glandium [...] Glandula [...] glandulae apri [...] v. Gruczoły [...]. Kn 743. Slinne iágody w vściech/ mándlé/ guziki w-gárdlé przyrodzone/ iáko migdały. Antiades [...] Tonsillas [...] v. Gruczoły [...]. Kn 1017. O Puchlinie, wGruczolach y Spadnieniu Iezyczka. W tym Paroxyźmie osobliwie gardło ciepło zachowuiąc, zimney y ostrey Aeryi się strzeżąc, smaruy powierzchownie spuchłe gruczoły Migdałowym Oleykiem, y przykładay ciepło Worek popiołem albo Owsem napełniony. BeimJelMed 311. W wielkiey Inflammacyi gruczoł [!] y Ięzyczka krwistym ludziom Krew wObfitości puścić, po ktorym krwi puszceniu rozwalniaiące y poty pędzące lekarstwa zażywane być powinny w letniey herbacie, ktore wielki skutek czynią. BeimJelMed 316. Gruczoł. 1) Drüse [...] 1) Glande, fagouë [...]. T III 425.

2. »w różnych częściach ciała guz, obrzęk, stwardnienie, zwykle jako objaw choroby lub efekt urazu mechanicznego«: Zołzy Gruczoły Wola y Zatwardziałości stáre odmiękcza/ y rospądza Pástę z niego/ á z miodu na nie przykładáiąc [korzeń fiołkowy]. SyrZiel 7. Gruczołom twárdym odmiękczenie [czyni olejek kosaćcowy]. SyrZiel 12 marg. Podárze/ Guzowátey/ álbo Gruczołom Podágrycznym/ iest rospądzaiącym lekárstwem [amoniak]. SyrZiel 218. Tákże wszelákie twárdości Gruczoł/ y Guzow odmiękcza/ rostárszy go w białym winie/ á ná nie plastruiąc [amoniak]. SyrZiel 219. Gruczołom nábiegłym/ w ktoreykolwiek części ciáłá: Wziąć prochu korzenia Stosiłu Herkulesowego łot/ Sáletry pięć czwierci łotu/ Wapná niegászonego czwierć łotá Sadłá Niedzwiedzego [!] cztyry łoty/ Wosku poł łotá. To wespoł spuścić przy ogniu/ á ná nie plástrowáć. SyrZiel 228. Wola pod gardłem ábo gruczoły rospądza/ piiąc go przy tym [mikołajek]. SyrZiel 681. Dymienicé/ Bubones [...] vide. Gruczoły. Kn 158. Gruczół/ aliter vide Guz zaskorny. Kn 213. Gruczoły/ guzy zaskórne po rozm,aitych częściách ciáłá rostące. Glandulae [...] Antiades, tumor faucium [...] Glandulas in inguinibus [...] Zołzy/ wrzody [...]. Kn 213. Guz ná cielé z vderzenia/ Nodus plagarum [...] Plaga ex retuso telo [...] Tuber [...] v. Gruczół. vicin. Vdérzénie [...]. Kn 218. Myszká gruczoł szkápi/ [...] Pani aut glandulae equorum. Kn 440. Struma. Der Kropff Gruczuł. GuldOn 62. [...] Struma. Ein Kropff am Halse. Graczoł/ ábo wolenászyi. GuldOn 64. Struma. Der Kropff. Gruczoł. GuldOn 74. [...] wodka z tego ziela [tabaki] zrobiona/ plamy ná ciele wrzody zástarzałe/ świerzby/ párchy/ liszaie leczy/ oczy czyści/ grucoły kędykolwiek pokazáne rospądza [...]. HercBan 62. Czemu niektore narody máią swe pewne choroby? Máią kołtuny ktorych gdzie indziey nie widác: máią Węgrowie pewne gruczoły ktorych inne narody nie znáią: AEgipcyánie máią swoy trąd osobliwy. TylkRoz 244. KOrzeń tego ziela [koszyczko] położony ná szyi, uzdrowia gruczoły, y wrzody ná szyi, tákże uryny cięszkość: y rzeżączkę, przyłożywszy pláster z tego ziela korzenia ná mieyscách áffekcyey tákiey. AlbSekr 237. Gruczoł [...] *2) Kropf am Halse eines Kropfichten. 3) Kropf, Schlier, eine Geschwulft [!] am Halse. 4) Bronchocelle, Gurgel-Geschwulst. *5) harter Drüsen Geschwulft [!], scirrhus, s. Kostka martwa. *6) Beule in der Dünnung, s. Dymienica [...] 2) gouêttre. 3) écrouelles, f. pl. 4) broncocelle, une tumeur du cou. *5) un schirre; une dure tumeur, v. Kostka martwa. *6) bubon, une tumeur à l'aine, v. Dymienica. T III 425.

3. »człowiek mający w różnych częściach ciała dużo guzów, obrzęków, stwardnień, zwykle jako objaw choroby«: Nieurodziwi/ (nie kształtowni) y Potworni. Potworni, (nie kształtowni/) y Nieurodziwi są/ ktorzy ciáłem odstępują od pospolitego kształtu; jáko są: srogi Olbrzym/ 1 maluczki Kárzeł/ 2 Dwoistego ciáłá/ 3 Dwoy głowy/ 4 y tym podobne Potwory. Dotych niektorzy poniekąd przyliczáją: Głowaczow/ 5 Nosalow/ 6 Wárgátych/ 7 Gębalow/ 8 [Ze]zokich/ 9 Gruczołow/ 10 Krzywoszyjow/ 11 Gárbalow/ 12 Krzywonogow/ 13 Głow podługowátych; 15 (14 przyday do tego Łysego. KomDobrOrb 107-109.

Znaczenia niepewne:

1 a. 2: Gruczoły/ Glandulae, Strumae panus. Gumbus, Norikaulis. SzyrDict 77.