Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »kawałek chleba, czasem długi, przeznaczony na upieczenie lub upieczony albo usmażony«: Czynią kuchárze z Ryżu przypiekánki/ ábo Tortele tym sposobem. Ryż chędogo spłokány wárzą w krowim mleku ná gęstą kász[ą]/ cukru do tego według potrzeby wmieszawszy/ ábo y soli trochę. Potym wylewáią ná stoł chędogi/ ábo deskę/ y ná kwadráty ábo grzánki rozkrawáią/ małą Pszeniczną posy puią/ á w máśle młodym smáżą/ potym z wierzchu cukrem posypuią. SyrZiel 100 [1001]. To wszystko niepráwie miáłko utłuc, żeby w żołądku tym dłużey trwáło. Tego prochu káżdego dniá náczczo y ná noc używać ná grzance w winie, ábo w máłmázyey omáczáney. Ták ábowiem wzrok dobry w cále będzie záchowány y mdły á ciémny nápráwiony. SyrZiel 381. Sałszá z zielonego żytá czásu Zimy dla wzbudzenia chęci do iedzenia bárzo przyiemna y vżyteczna/ tym sposobem vczyniona: Wziąć żytá zielonego/ ábo w trawie/ spłokáć go dobrze/ y przez chustę co nalepiey wycuchnąć/ żeby wilgotności żadney w sobie nie miáło/ w mozdzerzu vtłuc/ ábo w donicy vwiercieć/ y sol z niego wyżąć/ ze dwie grzance z chlebá rżánego vpiec/ w winnym otcie/ ábo w Agreście ie rozmoczyć/ sok z trawy żytney ná nie wlać/ y dobrze vtrzeć/ á potym przez gęste sitko przebić/ soli/ pieprzu u Imbieru przydáć. SyrZiel 914. Kiedy dryakwie włoskiej weneckiej nie masz, tedy prostej tak zadaj: nakraj grzanek z chleba, i pokraj je w sztuczki słuszne, rozmaż na każdą dryakwie tyle sześcioro, ile weneckiej psu naraz dają, polewajże one grzanki masłem roztopionem, że zaokrzypywają, i tak według proporcyi psa, większemu większą grzankę, i więcej dryakwie, a mniejszemu daj mniej. OstrorMyślTur 18. [...] Co iuż pośiwieli/ Będą podno kominá pilnowáć woleli. A w piwo przysalánych nátopiwszy grzanek/ Práwiąc o stárych dzieiách/ ssáć zielony zbánek. MorszHRoz D2. Weź skorek Cytrynowych/ melissy/ tátárskiego ziela: káżdego po łotách dwu/ wárzyć to wszytko w winie dobrym/ stłuc dobrze/ y przydáć oleyku Nardini masticis, ile obu trzebá/ do tego też prochu z grząnki chlebowey nieco przymieszáć/ áżby była kászá gęsta [...]. CiachPrzyp B2 - B2v. Abo weź prochu z grząnek łotow ośm/ naley winá czerwonego/ ábo soku pigwowego [...]. CiachPrzyp C. Grzanká/ Tabellas paniceas frigi aut è sorbitiuncula esitari solitas [...]. Kn 215. Za szklinicę tak piekno, y ksztaltną do grzanek pilnie dziekuię. OpalKListy 494. [...] piegi ná twárzy niszczy oleiek; grzanki lepsze z nim/. aniżeli z czosnkiem/ ábo rzepnikowym oleikiem. HercBan 20. [...] wiem ia Márto że Christus nie delikat, przysmakow nie potrzebuie, bá i iáko powiáda Blosius z obiáwienia, ktore przywodzi, w-domu Nayświętszey Pánny, grzanki tylko z oliwą i z octem iadał, prędko tedy dla niego stanie obiad. MłodzKaz IV, 192. Rosoł z Grzonkámi suszonemi. CzerComp 12. V. Węgierski Rosoł. WEźmiy Máteryią mięśną [!] iáką chcesz/ osobliwie iednák Kápłoná álbo Kurę/ Sarnę/ álbo záięcy vdziec/ ociągni/ odbierz/ włoż w garnek/ nákray słoniny przerastałey w talerki/ y pietruszki wzdłuż/ włoż Masła/ Soli/ Czosnku/ Pieprzu/ Imbieru/ á gdy dowre/ nákray z chlebá białego grzanek/ day gorąco/ i zalawszy rosołem/ ná Stoł. CzerComp 16. Grzanká das geröste Brod. WojnaLust 14. Weźmi grzankę chlebá, potrząśnij ią Cynámonem, Gwoździkámi, Gałką, zley Winem gorącym y przyłoż, álbo násmáruy Dryakwią tesz grzankę y przyłoż á dla prostych potrząśnij pieprzem y solą. PromMed 156. Item zeznała [czarownica] ze klagiem smaruiąc grzankę dwa razy w miesiącu na chlebie ciepłym oraz z koprem będzie dość mleka, daiąc to krowom ieść. AktaMusz 41. PANADE (Morceau de pain bouilli dans le pet) Frustum panis jure soporatum. GRZANKI w rosole taione. DanKolaDyk II, 326. SOUPE (Plusieurs tranches de pain mitonnees dans du bouillon). Panis offa jure medicata. POLEWKA wszelaka mięśna lub insza z grzankami wysadzanemi przy ogniu [...] Grzanki w rosoł włożyć y wysadzać ná polewkę ná rosoł na potaż [...]. DanKolaDyk II, 511. Kray nam pomaga ieden, drugi szkodźi, Często się nada przesadzona płonka Truciznę owoc pod złym niebem rodzi A pod łaskawym będzie z niego grzonka [...]. ChrośJóz1745 K8. A gdy tey wodki mieć niemożesz, to w wodzie ordynaryiney grzanką chleba utemperowaney, albo też w wodzie zsoczewicą gotowaney, ktora woda albo soczewiczny dekokt nader dobrze wypędza krosty . BeimJelMed 65-66. Bolenie głowy zszalenstwem uśmierzałem wodką kanforową. Grzanka chleba solą y pszenną mąką posypana tenże bol usmierza. BeimJelMed 108. Dołek Serca smaruy Maścią z Piołunu y swieżego Masła zrobioną z Wodką Kamforową zmięszaną, y przykładay na piersi worek z ciepłym owsem. Grżanka w wodce wmoczona, goździkami, y Muszkatową Gałką posypana, także pomocna. BeimJelMed 490. Grzanka. 1) geröstete Brod-Schnitte. 2) ein länglichtes Schnittlein [...] 1) rotie, aprête, petite tranche de pain grillée. 2) tranche, léche; morceau coupé en long [...] § 1) grzanka z szpikiem. 2) pokray mieso na grzanki [...]. T III 429-430. Ukroy grzankę chlebá/ poley ią gorzałką/ potrząśni solą/ przyłoż ná skronie z tey strony gdzie ząb boli. VadeMed 46. Gdy będzie záziębiony żołądek, służyć máią Máteracze z zioł, Grzanki nád żołądek przykładane, smarowánia, o czym każdy wie [...]. VadeMed 178.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kraków. Szlachetne i przesławne miasto, i wszelkiej czci dla wielu ludzi znacznych i cnotliwych, w sczęściu, jako grzanki w maśle, pływać będzie i wesoło im rok zejdzie, bo w każdym kościele będą w organy grać. MinSow 280. ● SOUPE (Plusieurs tranches de pain mitonnees dans du bouillon). Panis offa jure medicata. POLEWKA wszelaka mięśna lub insza z grzankami wysadzanemi przy ogniu [...] Grzanki w rosoł włożyć y wysadzać ná polewkę ná rosoł na potaż [...] Upił się iák grzanka w rosole. DanKolaDyk II, 511.

2.przen. »gratka, zysk, korzyść, coś dobrego«: Grzanká/ tr. vide Kąsék 2. Kn 215. Kąsék piękny/ Grzanká tr. [...] Bolus magnus, non vulgaris [...] Crucior tantum bolum ereptum mihi è faucibus [...] Libamentum [...] Debemus instar apum libamenta illa varia in vnum saporem confundere [...]. Kn 269. Witay mi to/ i. Dobry to zysk/ Obrywká/ dochód: dobra to grzanká/ tr. [...] Lucrosum id mihi est: in lucro deputo [...] Fenerat id mihi. Is quaestus est vberrimus. Vicinum, Nié ládá to co. Kn 1268. Spieszącey smierci kazdy sobie zbliza Wre zgiełkiem oboz; gniew się ziadu miota Msta niejednego na zgoń budzi chyza Sam się z Oyczyzną zbawić chce zywota. Ze Pompeiusz sławie swey ubliza Ze wnim ugasła dzielnosć y ochota Ze się po prostu swego Teszcia boi Ze władzą swiata w głowie sobie roi. Tyle Narodow chce mieć pod swą klawą, W pokoiu pewnie; grzanka go ta minie Lecz y Krolowie maią to niesławą Ze w cudzey goszcząc daleko krainie Z boiu nie mogą wolni być odprawą Ani wrocić się ku swey wzad dziedzinie. LucChrośPhar 205-206. Jako prędko znać jej da - ten z tej, ta z téj strony, Oboje pospieszyli na kres naznaczony Nie inaczej, ale jak u zburzonej Troje Przy rozwalonym murze zeszli sie oboje. Ow jest pewien nadzieje, że mu ona żonka W lot sie na przyjaciela zda. Ale go grząnka Omyli, bo gdy Wenus natrze synowskiemi Szturmami, odbija ich racyami swemi, Na komplementach lubo nie schodzi w tej mierze, Wzajem strona oboja ku sobie się bierze. KorczWiz 58. [...] chociazby przyszłą ostatnie z siebie zdiąc koszule, Chętniebym uczynił, ale to Podobno hoynie wsparła cię grzanka, y dla tego musze tobie obroku uiąc [...]. MikSil 208. Grzanka [...] 2) fetter Bissen, Gewinst, Nutzen [...] 3) bon morceau, petit profit, gain, utilité [...] 3) tam mu będzie grzanka; dobra to grzanka. z grzanki mu spadł zarobek. er ist um seinen Gewinst gekommen. le gain lui est échapé. T III 429-430.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Omyliłá go/ ábo mię nádziéiá. Iákby mu psi obiad ziédli. Spádło mu z grzanki. Chucha w garść [...] Dobry byt vtrácił [...]. KnAd 785. Táńszy téraz. Spádło mu z grzanki. Spuścił [...] Affine, Obcięto mu skrzydłá. Odmieniło się. Omyliłá go nádziéiá. KnAd 1158. ● Grzanka [...] 2) fetter Bissen, Gewinst, Nutzen [...] 3) bon morceau, petit profit, gain, utilité [...] 3) tam mu będzie grzanka; dobra to grzanka. z grzanki mu spadł zarobek. er ist um seinen Gewinst gekommen. le gain lui est échapé. T III 429-430. ● W-tym w-samey brámie, ci co nieśli trunę, stánęli, exekutorowie, do ktorych rząd należał, poczęli wołáć postęmpuycie dáley, czás, nie bawmy się, áż ieden podobno od innych wyższy, záyzrzy i obaczy, że całun zrzucony, trup powstáie, z-truny wychodzi, i záwołał: Pánowie exekutorowie, źle, nieboszczyk wstał, lud wszystek záwołał, wstał zmartwych, wstał, á exekutorom grząnká zpádłá. Przyszli witáć gościa z truny, wrzkomo się rádowáli z życia iego, a w-rzeczy płákáli, że go dawno nie pogrzebli, i obruszyli się ná P. Chrystusa, że to iego sprawká byłá, iż im exekutoryia z-ręku wypádłá. MłodzKaz II, 54.