Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »część tułowia człowieka lub zwierzęcia przeciwna stronie brzusznej«: Bardelą osiodływać trzeba prawie w pośrodku grzbieta [konia] dla chrząstek i dla plecy ciężaru żadnego jeszcze nie zwyczajnych. DorHipTur 91. Zimnicę y trzęsienie ciáłá z febry odpądza: wziąwszy Ruciánego oleyku/ máłmazyey/ po trzy łyżki/ Mitrydatum przednie dobrego ćwierć łotá: tym pácierz wszytek we grzbiecie od kárku począwszy áż do końcá chárcice/ w ten czás nácieráć gdzie by poczuł chory/ żeby przypaść miáłá [febra]. SyrZiel 547. Mułowie y Łososie biegą iednąsz drogą Miiaiąc się [...] z Orkami wielkiemi I okrutne Baleny, z grzbietami strasznemi. Widzielismy iednego tamze Wieloryba. ArKochOrl 57v. Co okrutny Nero Chrześciánom/ to zbrodnie luzkie Pánu Zbáwicielowi nászemu vczyniły: pokrył on wilczemi/ niedźwiedziemi skorámi święte Męczenniki; pokryły one bydlęcemi przymiotámi/ bestyálskiemi postępkámi/ sprosnosciámi swoiemi własnemi/ prześliczny grzbiet Zbáwicielá moiego/ y ták go záprowádziły ná Theatrum. BirkOboz 23-24. Y będzie ofiárował z ofiáry spokojney/ ofiárę ognistą PAnu/ tłustość jey/ ogon cáły/ ktory od grzbietá odejmie/ także y tłustość okrywájącą wnętrzności/ y wszystkę tłustość/ ktora jest ná wnętrznościách. BG Kpł 3, 9. Potymem widział/ á oto inna bestia podobna lámpártowi/ ktora miáłá cztery skrzydłá ptásze ná grzbiecie swym: cztery też głowy miáłá tá bestia. BG Dn 7, 6. Grzbiét/ Dorsum [...] Dorsus [...] Tergum. [...]. Kn 215. Herkules, máiąc pływać przez rzekę Euenum [...] Nessowi chłopokoniowi, żonę swą Deiánirę, poruczył, áby ią ná grzbiecie swoim poprzez wodę przeniosł. OvOtwWPrzem 349. Sam [janczaraga] dosiadszy białego Arabina Grzbieta Iako między Gwiazdami, iskrzy się Kometa. PotWoj 71. Kto widział Turki, kiedy pod Chocim przybyli Konno, stroyno, gromadno; tak sie uskromili, Przysiągłbyś, że nie oni; rzadkie, kuse, znaki: Bo ich padła trzecia część; sieła ich kolbaki Na grzbiet wziąwszy odarty: niesie chudo, boso. PotWoj 202. [...] na karku [ryby] hak mało co mnieyszy od tych co nagłowie, zakrzywiony natę stronę kugłowie I iuz tak po wszystkim grzbiecie ieden zadrugiem aco raz mnieysze az do ogona, Sama w sobie okrągłą iako pniak, Skora własnie taka na niey iako Iaszczur co go do Szable zazywaią apotey skorze hacki takie iako y na grzbiecie ale iuz drobnieysze. PasPam 65. Iest w tym terminie Swiadectwo Wodzow moich Są Cicatrices adverso poniesione pectore y grzbiet ołowięm y zelazęm poorany. PasPam 147. Stanęła ta Victoria Szczęsliwa [...] Rozwęseliła całą rzeczą Niemiecką a osobliwie Incolas [mieszkańców] Miasta Wiedenskiego ktorych grzbiet naybliszszy był tey dyscypliny. PasPam 261v. Przyszedł [...] szlachcic, ledwie że nie nagi, Grzbiet mu, miasto koszule, odziały biesagi. PotFraszBrück II 520. Wszytkie te tu stworzenia/ swoim procz rządzone Przyrodzonym rozumem: nie raz zakrwawione Ostrząc zeby/ y grzbiety armuiąc straszliwe Na się wzaiem [dopomogą mi]. TwarSPas 107. Na grzbiecie są łopatki, na ktorych wiszą ramiona, albo barki. KirchFac 4. Bol nie na iednym mieyscu się osadza, lecz tam y sam po barkach, grzbiecie, pacierzach, pod żebrami biega. BeimJelMed 563-564. Grzbiet. g. [grzbiet]a. 1) der Rücken. [...] dos. [...] zanieś to na grzbiecie. T III 430.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ grzbietem się zakładać »odwracać się tyłem; uciekać«: Na tego [niedźwiedzia] przymioty kto się zapatruie [...] Grzbietem się nie zakłada y nigdy nie nosi Zadniego Blachu ostro o ordynans prosi; In Pugna Stataria [w zwartym boju] odważnym się zStanie w Plecy (zato szlubuię) rany Nie dosta[nie]. PasPam 270. ◆ grzbiet komu trzymać: ◆ włożyć co na grzbiet »ubrać się w coś; zostać w co ubranym«: Miasto perfumow vchoway Boże/ bysmy w niewoli pogańskiey około gnoiu nie robili [...] miasto kabatów z Ambrą/ żeby nie włożono gunie iakiey na grzbiet. StarKaz II, 369. ◆ grzbiet kogo świerzbi »ktoś lekkomyślnie chce się narazić na niebezpieczeństwo«: grzbiet go świerzbi. der Buckel jucket ihm. la peau le démange. T III 430. ◆ na grzbiecie karać kogo »bić kogo za karę kijem«: na grzbiecie karać kogo. einen mit dem Stock abstrafen. châtier qu. de coups de bâton T III 430. ◆ grzbiet opatrzyć: ◆ grzbietem przypłacić: ◆ grzbiet warować: ◆ grzbietem odbyć czego: ◆ o grzbiet się bać: ◆ o grzbiet nie stać:

2. »bok książki od strony zszycia arkuszy«: Grzbiét u ksiąg. [...] Dorsum libri [...]. Kn 215. Grzbiet. [grzbiet]a. [...] 2) Rücken am Buche. [...] dos d'un livre. [...] grzbiet księgi pozłocony. T III 430.

3. »szczyt wzniesienia, góry«: Tam kędy Krępak ostrem kopcem, ábo metem, Polskę dzieląc od Węgier, bodzie Niebo grzbietem Sławny Donáiec, iáko Druentia rzeká, Strumieniem, z rázu cienkiem, ále szybkim zcieka. PotPocz 74. Grzbiet. [grzbiet]a. [...] 3) Gipfel, Spitze eines Berges. [...] dos, sommet d'une montagne. [...] wysokim grzbietem się gora wznosiła. T III 430.