Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »u ludzi: narząd mowy«: Co chce mówić, to bełkoce, a język mu lata, A polszczyznę tureckiemi języki przeplata [pijak]. WychWieś 32. DO CZYTELNIKA świerzbiący język mającego. Szacunkarzu bezwstydny zabaw dobrych ludzi, Co cię do obmawiania niesłusznego budzi? KenEwinBad 207.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ język w płat dawać »o prawniku: być sprzedajnym, nieuczciwym«: Prokurátor podły/ nié dobrey sławy/ szczékácz aliqui dicunt, quod non probo. Rabula: proclamator: malus, vix tolerabilis orator. Causidicus [...] Rabula de foro. Latrator. Altercator [...] Vitilitigator [...] Consarcinator causarum [...] Concinnator litium vel causarum [...] Togatus vulturius [...] Co iężyk [!] w-płát dáie [...] Vocem in quaestum contulit. Item, Vocem venalem habuit [...] Praeuaricator [...] Prokurátor zdrayca [...]. Kn 823. ◆ język (komuś) lata »ktoś dużo mówi«: [...] chcemy nabożnie Mszą Swiętą mieć, á ięzyk P. Bog wie kędy lata, á wiedzcie o tym, práwie niepodobná nabożna Komunyia, prawie niepodobna, przy Wielomostwie. MłodzKaz I, 87. [Pijany] Co chce mowić to bełkoce/ á ięzyk mu lata/ A Polszczyznę Tureckim ięzykiem przepláta. NowSow E2v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Nie wie głowá co ięzyk blekoce. Dat sine mente sonum. Lingua ne praecurrat mentem. RysProv X, 4. ● Kto nogami máło chodzi/ językiem/ ábo vszymá sobié nágrodzi. KnAd 390. ● Vszy słucháiąc/ Ięzyk mowiąc/ Ręce do siebie gárnąc/ Serce pożądáiąc/ nigdy się nie násycą. RysProv 81.

◼ Przenośnie: ◼ Co kolwiek ma wsobie zalu Serce, to Ięzyk iako iego naturalny Interpres [tłumacz] Swiatu ogłaszać musi. PasPam 136v. ◼ Tu mi już więcej zająkliwe słowa nie dały mówić, nadto prosta mowa kazała zmilknąć językowi swemu. I ja przestanę, bo mistrz nie po temu, i nie godzi się umawiać beśpiecznie z tą, która z Bogiem ma rozmowy wiecznie. Serce i pióro jednak me zostanie ku czci jej chutne, póki dusze stanie. TwarKPoch B2v.

2. »sposób porozumiewania się właściwy jakiemuś narodowi«: Ponieważ widzieli [Niemcy] że zadnem Ięzykiem nimogli mię zazyc mowią iuz lingva Nativa Ze przynieslismy podarunek. PasPam 63v. Przy oddawaniu piniędzy y o tym tez Tłomaczu powiedzieli co zas potym donieslo się y do Woiewody [...] M Panie Pułkowniku Mam tu Towarzysz w Woysku co wszelkie umie Ięzyki ale Condicionaliter trzeba mu w przod postawic kubek Spory srebrny abitemi talarami napełniony To on zaraz gotow przemowić iakim komu potrzeba Ięzykiem [...]odtąd Talary w Woysku nazywano interpretes. PasPam 64. Ubrali chłopa w Niemieckie suknie a Iezyk był mazowiecki. PasPam 76. Dobry dykcjonarz łaciński, francuski, hiszpański racz mi Wć przysłać, bo cale zapominam po francusku [...] Te trzy języki w jednym mają być dykcjonarzu. SobJListy 232. Przy budowániu záś Wieży Babilońskiey, że to było superbum opus, aequataque Machina Caelo; prożnej ostentacyi fabryka, Nemroda BOGU obmierzłego Inwencya y promocya, wszystka owá Ludu nieźliczonego mnogość, koło fabryki robiąca, Dekretem Pana BOGA Ultoris tanti ausus, ukarána pomieszániem Języków, czyli nowych stworzeniem, gdyż Philo Zyd uczony bardzo Starożytny trzyma, że była tylko Confusio Języków iuż będących ná świecie, Hebrayski in sua puritate rezerwuiąc, á nie nowych wlanie w onych niebożnych Architektow. Iednákże ta náypewnieyszá sentencya, że przy Wieży Babylońskiey wszystkie nowe urodziły się Języki, gdyż ab Origine Mundi, cały Swiat był unius labii według Pisma Swiętego; y ten Język był konserwowány w spráwiedliwym Człeku, do Fabryki tej się nie implikuiącym, Heber názwanym, Oycu Falego. ChmielAteny II 743-744.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ abisyński język, język afrykański, albański język, angielski język (sz. zm.), język arabski (sz. zm.), język aramejski (sz. zm.), język asyryjski (sz. zm.), chaldejski język (sz. zm.), cygański język, hebrajski język, język koptejski, język łaciński (sz. zm.), język niemiecki, język perski, polski język: W AFRYCE, dominium maią Abyssynski, y Arábski Języki, z ktorych mow ſię porodźiły Lingva Congana, Angolana etc. ChmielAteny II 758. Mámmoná z Zydowskiego ięzyká/ mowi Augustyn święty znáczą się bogáctwá/to iest dostátek wsi/ zamkow/ miast/ Prowincyey/ srebrá/ złotá/ kleynotow/ y pieniędzy gotowych/ ábo dobytkow rozmáitych. A z ięzyká Afrykáńskiego powiáda/ rozumie się lucru[m] ábo zysk. StarKaz 355. Taki iest ięzyk Epirotow, ALBAŃSKIM názwany: Drugi KOZAKOW PEREKOPSKICH y Tatarow. ChmielAteny II 746. W pospolitośći mowiąc/ bárźiey się pomázáłá haeresią Anglia/ á niż Wália: (ábowiem też haeresiae naprzod były wydáne ięzykiem Angielskim/ á potym nierychło Wáleskim) y więcey miástá/ á niż powiáty: bárźiey mieyscá co przy morzu/ á niż te co we śrzodku źiemie/ dla obcowánia z cudzoźiemcámi: więcey nákoniec te bliskie dworu miástá ludźie/ á niż od nie[g]o odlegli. BotŁęczRel IV 60. DOstáło mi się czytáć pewną Xiąszkę z Angielskiego Ięzyká ná Fráncuski przetłumaczoną, nápisáną od RICOTA Sekretárzá Gráffá Winszelsey Posłá Wielkiego Krolá Angielskiego CÁROLA II. do SOŁTAN Máhometá IV. Cesárzá Tureckiego. RicWielJMon 9 nlb. Sądziłem zá rzec [!] nie słuszną, áby ięzyk Polski nie miał tey náuki, ktorą się insze ięzyki, Arábski, Grecki, Łácinski, Hiszpánski, Włoski, Fráncuski, Niemiecki, Angielski zdobią. SolArch 3 nlb. Otrzymał był ten fawor Koniecpolski, że do niego wolno było iednemu z Turkow wchodzić, ktory go ięzyka Tureckiego y Arabskiego uczył, atoli gdy się o tym insi dowiedzieli, tego mu zabronieli; maiąc to za nieprzystoyną rzecz, żeby się niewolnik ieden, Swiętego (tak mowili) ięzyka ich uczył: przecięż z Dykcyonarza Tureckiego y z zwyczaiu, dosyć dobrze tym ięzykiem mowił; tym uczeniem się, czytaniem Xiąg iakich mogł między pogaństwem dostać, osobliwie Historykow, nabożeństwem, przykre więzienie sobie słodził. NiesKor II 583-584. CHABAR álbo CABAR od Saracenow, Ismaelitow, Arabow, niżeli Machometa przyieli błędy, wenerowane Delubrum; znaczy z Arabskiego ięzyka Venerem, albo Luciferum. ChmielAteny1755 I 39. MEMPHIS vulgo Kayr, albo Alkair, Arabskim ięzykiem nazwane Miasto, Krolow Egypskich Stolica, zabobonow gniazdo; gdzie Apisa albo Sorapisa Bożka w Wołowy postaci naywiększy był Cultus: tam Cuda Swiata Pyramidy, Krolow Groby. Nazwali też byli te Miasto Egypską Babylonią. ChmielAteny1755 I 420. Tu była Biblioteka ksiąg Arabskich, Sáraceńskich, w wielkiey bardzo liczbie, ktore Kardynał Ximenes nimiô zelô ductus spalił, cum magno dámno Literatorum, gdyż tam wielkie miały bydź curiositates w Arabskim ięzyku, pewnie o Religii nietraktowały, bo Machometanow niegodzi się kommentować, ani o swey Religii pisać; to pewnie były Historyczne, Poetyczne, Astronomiczne, Medyczne Arcana. ChmielAteny IV 175. Maltańczykowie mieyscowi, mowią ięzykiem Arabskim, z racyi: iż tu niegdy panowali Saraceni. ChmielAteny IV 233. [Miasto Fez] Ma Akademię uczącą ięzyka Arabskiego. ChmielAteny IV 546. SYRYISKI Język iedenże wielu Autorom zdaie się bydź, z Językiem ASSYRYISKIM, BABYLONSKIM, iednákże rożniący się od SAMARYTANSKIEGO. ChmielAteny II 749. Persya będąc pod pánowaniem Assyryiczykow, y Chaldeow [!], Assyryiskiego miała usum Języka. ChmielAteny II 749-750. Gdyż y oni Kuźnicy ktorzy tám kowáli Zelázo: Chaldeycycy y Zydowie byli: Abo oni z SIDONY Kártáginczykowie/ Drudzy mienią iż byli/ stárzy CHALVBOWIE. Iednak wszyscy ięzykiem Chaldeyskim mowili. RoźOff 63. Na koronie Kiey-Husrewe cesarza napisano było językiem chaldejskim. SaadiOtwSGul 57. Y Rozkazał Krol Aspenásowi przełożonemu nád komorniki swymi/ áby przyprowádził z synow Izráelskich/ y z násienia Krolewskiego/ y z Książąt/ Młodzieńce/ ná ktorychby nie było żadney zmázy/ á piękne ná wejrzeniu y dowcipne do wszelákiey mądrości/ y sposobne do umiejętności/ y dostąpienia jey: y ktorzyby byli sposobni/ áby stali w páłacu Krolewskim/ á uczyli się pismá y języká Cháldejskiego. BG Dn 1, 3-4. Ná tenże czás Imienin w Cháldeyskiem vczonych Ięzyku pod pięcdziesiąt mędrcow zgromádzonych Przyszło do Krolá. DamKuligKról 14. Postanowił Clemens V. Papież, aby [...] Hebrayskiego, Chaldeyskiego [języka], Arabskiego ięzykow uczono, a to dla aukcjonowania Muz Rzymskich. ChmielAteny II 114. CHALDEYSKI Język, ktorym mowili Babylończykowie, Assyryiczykowie, wielkiey był powági dla wielu mądrych Ksiąg tym Językiem pisanych, ktore Księgi z Bibliotek y Archiwow Alexander Wielki záwoiowáwszy Babylonią, gdy do Alexandryiskiey swoiey przeniosł Biblioteki, ogniem kazualnym poszły w perzynę y popioł z wielką y nigdy nieopłákaną szkodą ReiPublicae Literatorum. ChmielAteny II 748. Podobno y CYGANSKI Ięzyk iest EGYPSKI, ale ma bydź, od prostákow zmieniony, z Wołoskim, Tatárskim, Węgierskim zmieszany. ChmielAteny II 750. Postanowił Clemens V. Papież, aby [...] Hebrayskiego, Chaldeyskiego, Arabskiego ięzykow uczono, a to dla aukcjonowania Muz Rzymskich. ChmielAteny II 1149. Uczeni zaś y Mnisi Język Kopteyski maią in usu, ktorego Alphabet składa się z liter 23. ChmielAteny II 644. Seraglije arabskie – szkoły tureckie, w których nie inaczej się uczą arabszczyzny, jako uczy łacińskiego języka. TwarSLeg 168 marg. Wysyłaią tam tedy mnie na Deputacyią a nay bardziey respektęm Ięzyka Łacinskiego bo tam lada chłop połacinie mowi a po Niemiecku rzadko kto. PasPam 62v-63. On [Jaś] tak się zawstydził swego afektu oziębłego do języka niemieckiego, że też od tego czasu koło niczego czasu więcej nie trawi jako koło niemczyzny. ŁugowPodr 109. Ięzyk ná Dworze Perski, u Pospolstwa Indyiski, u Uczonych Bráchmański. ChmielAteny II 591. Te księgi, na Moskwie za kapelana służące, na Polski język przełożyłem. BotŁęczRel 3. Niepoprawne zródło .

3. »jeniec schwytany dla uzyskania informacji o sytuacji w obozie wroga«: Wyszło Moskwy do 20 z zamku dla ięzyká/ ále ikch postrzegli ci co ná podsłuchách byli/ záczym sie do zamku powrocili. BielDiar Bijv. Po obiedzie Ich M. PP. Hetmáni wypráwili P. Strażniká P. Odrzywolskiego pod nieprzyiaćielá dlá ięzyká [...]. SzembRelWej A2v. Woyská K. I. M. nie było/ ieno coś nád pięć tyśięcy/ y to niektorzy inermes, á Pogáństwá iáko się ięzyki zgadzáią/ było sześćdźieśiąt tyśięcy. Pogrom B3v. A w tym Mieleszkowi wtąż y Doroszenkowi/ Z chorągwią kazano iść iáko Rothmistrzowi. Zácżym Mieleszko z pierwszą czatą się złącżywszy/ Choćimierskiego wzdánia w tym się porádźiwszy, Záżywáli woiennych sposobow chcąc nábyć Ięzyká/ lecz od kupy nie mogli wywábić. DobrociesRel B2. Wiedząc o nieprzyjacielskich zamysłach, o którychem W. K. M. P. M. M. przeszłą pocztą dał znać, nieschodziło mi nic na każdy dzień na pewnych wiadomościach, którem z tak wielu języków i tak wielu szpiegów co godzina miewał; KoniecSListy 108. W Poniedźiáłek/ wyszedł Butler z Porucznikámi swoiemi ná rozmowę z Officyerámi Regimentu Tertski/ áby onym wszytek Process powiedźiał/ y pytał ieśli chcą przy Cesarzu I. M stać/ y onego nie opuszczáć: Potym wyiáchawszy w 50 koni ná posłuchy nieprzyiaćielá/ ábo dla ięzyká/ ieśli Fránc Olbrácht nie iedźie do Wálle[n]steyná ná rozmowę. RelWall A4. Mowi Kommendant MSCi Panowie trzeba by nąm tu Ięzyka zebys my przecię wiedzieli cosię w Miescie dzieie. PasPam 98. Dos[yc] na tym zezmy posłali Wdzie ze trzydziesci Ięzykow Z charcu. PasPam 104. Na bierzęmy Tatarow co chcięmy bo się włoczą po wsiach nie trudno będzie o Ięzyka. PasPam 237v. Nie więm czy złe oko zes my do tarszy szlako[w] Nieprzyiacielsich widząc ognie y Tumany pewnym Ięzykiem nie mogli się przysłuzyc WkMSCi Panu Memu Miłosciwemu. PasPam 240v. Wyrozumiawszy krol z Ięzyka ze przy nadziei Bozey moze bydz wrękach naszych pomięniony Seczyn czyli Syczyn kazał do Szturmu gotować się. PasPam 269. Teráz świeżo náśi Kozacy ięzyká z Kámiencá dostáli, ktory powiádał, że w sámym Kámiencu trwogi wielkie, dla ogłosu Woysk I. K. Mośći nástępuiących [...]. AwWarsz_1698_20IX 2. [...] náśi ludźie Wołoscy od dwoch Choragwi przy Praesidium w Niemczu zostáiących przeszedszy także ná podiazd potkáli się zá lássámi kilkunastu vbili, koni cokolwiek wzięli y żywcem kilku dwoch iezykow przyprowadźili I. W. I. M. Pánu Krákowskiemu [...]. AwWarsz_1698_5VII 2. I. M. Pan Stráżnik Wielki Koronny przysłał też do Iáśnie Wielmożnego I. M. Páná Kásztelláná Krákowskiego, Hetmáná Wielkiego Koronnego, kilkunastu żywcem ięzykow [...]. AwWarsz_1699_14III 4. Jazdę zbił moskiewską, któréj według relacyj pewnych języków zginęło na 800, a więcéj tysiąca porąbanych i postrzelanych; ledwo kto z nich wyżył. ZawiszaPam 271. Chan tatarski, Salingiera, przyjaciel i pobratym wielki królewski i już z Królem mający condictamina, aby się podejrzanym nie pokazał, przyjeżdża do Wezyra, któremu donosi, że: "Z mego wojska ludzie przyprowadzili kilka niemieckich języków, którzy powiadają, że król polski w osobie swojej przeprawia się pod Tulnem przez Dunaj". DyakDiar 50.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ języka dostać: Powieda, na ostatku zes my się dusznie starali o ięzyka ale dostać zadną miarą nie mogli bo iuz były zaciekłe Czambuły do kosza poschodziły. PasPam 240. ▲ języka wziąć: Tęn drugi młody za kark mię, znac że mię to chciał zywcem prowadzić, bo ieszcze zadnego Ięzyka nie wzięli byli. PasPam 104v. ▲ języka brać: Stoimy tedy kilka dni nie idzie on [Dołgoruki] do nas Czemu? Niewiedzą. Ięzykow biorą pytaią y ci niewiedzą. PasPam 102v.

4.przen. »mówienie«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bezecny język: I tyś kruku, przed laty pięknym ptakiem bywał, I białością z łąbęćmi dobrze porównywał. Język, bezecny język i pióry czarnymi Oszpecił cię, i z ptaki pomieszał grubymi. SzymSiel 28.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bicz języka: Przed biczem języká ukryty będziesz: á nie ulękniesz się w spustoszeniu/ gdy przydzie. BG Hi 5, 21.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Niéwolnik ma ięzyk wolny. KnAd 714. ● Język broń niépoślédnia. KnAd 321. ● Ięzyk kiedy błądzi/ prawdę mowi. RysProv 30. ● Wół rogami, baba językiem kole. MatłBabBad 188. ● Bárziey boli od ięzyká niż od miéczá. KnAd 10.

5.przen. »płomień«: Miłości swojej wizerunk zostawił, ojców zawziętych z otchłanie wybawił. Miłości końca nie masz ani miary, z nieba ogniste wylał swoje dary na Apostoły. O, cud znakomity, pała Miłością Bóg w językach skryty! TwarKPoch A 4.