Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: KARTANA || KARTAN I, KARTUNA, KARTAUNA || KARTAUN, KARTAON, KARTONA

Słowniki:
SXVI (kartan, kartana, kartauna), T (kartuna, kartana), L (kartan, kartana, kartauna; XVII-XVIII), SWil (kartan, kartana, kartanna), SW (kartan, kartana, kartaun, kartauna, kartuna, kartaona), SJP (kartan) notują
SStp, Kn nie notują

Formy: lp M. m kartan; ż kartana // kartuna; D. m kartanu; ~ lm M. m albo ż uż. nosob. kartany; D. m kartanów; B. m albo ż uż. nosob. kartany; N. m albo ż kartanami; kartany

Etymologia: <czes. kartán, z niem. Kartaune; niem. Kartaune, z śr. łac. quartana>

Znaczenia:

»rodzaj działa oblężniczego, dużej armaty«: [...] z sześciu kárton cáłą pięć niedziel do nas strzelał/ trzykroć o szturm do brany nászey się kusząc. BiałłozorList Av. BiałłozorList Av. Ma iescze [zamek] dwie (z sámego ćiosánego Kámieniá) potężne wieże/ trzemá kázda ná wierzchu opátrzona Kártány/ ná Murách záś pod 500. Dźiał wálnych lezy ná łozách/ cále gotowych. DelicWłos 251. [...] była wielka radość i tak wielu tysięcy ludzi applausus i krzykliwe Vivat przez kartany i półkartany i różnę strzelbę ogłoszone. MarkZap 66. Kiedy im cięszko było z Wielkich tylko kartanow okrutnie nąm łaiali [Szwedzi] na kozdy dzięn koniom y ludziom dostawało się bo w tamtym mieyscu przenosi kula z długiego Działa prawie wszędzie. PasPam 62v. Teraz zas y tym Samym Sławnym naOnczas wodzom podobno by się przykrzeysza widziała Bellandii Maniera kiedy to z kilku dziesiąt Tysięcy Samopałow zakurzą pod nos kiedy to z kartanu iako ceprzyk kula zapruszy oko. PasPam 207. Insza to bywało owych Lat że kamykami a Oszczepami do siebie ciskali Tarasnami mury tłukąc. A insza teraz kiedy to Granaty y Bonty [!], kartace wypuszczą kiedy z okrytnych kartanow iako Cebry kule wylecą kiedy uczynią deszcz ognisty y przez pancerz y przez Łosią skorę y przez wszystkie vestimenta Ciało az do kosci przenikaiące y iak swiderkiem wiercące. PasPam 258v. Płomienczykow zazywa [Mars] de Brzezie Zeby mu iego Sarzey szczerze pomagali I Trudne nieraz na Nich ordynansy wali Na gęsto zbroyne szyki, na Drzyrydy Groty Szable kule, kartany, y rozne obroty Dawsze im w Moc Chorągwie. PasPam 271. V[yzrzy]sz dlá szkáradnych wielkości Swoich nader huczące y wyią[ce dzi]ała y kártány. OblJasGór 1. Działa, kartany, kule, hakownice, Prochy, Granaty, y rozne rusnice Swiątobliwęmi słowy błogosławi [...]. OblJasGór 27. Y dla ich zdrowia Szwedow Niegniewáli: Ktorzy gdy zatą okazyią stali Od dział bespieczni, smiele s kazdey Strony Rowy sypali dla swoiey obrony Mieysca Kartanow sposobne robili Y stanowiska lepiey rozłozyli. OblJasGór 54. Z obu stron ognia pełno sobie dodawali kartanami y bomby witać się wszczynali. DrobOpow 14. Wre miasto w trwodze i bez odpoczynku okrutnem grzmotem kartaony huczą. PotMuzaKarp 27. [...] widząc oraz Xiąże że się iuż nie mogli długo trzymać, rozkazał ze wszystkich stron potężnie áttákowáć Fortecę, ognie rzucáiąc incessanter z Kártánow, Mozdźierzow [...]. AwCudz 1. Konnotácya ammunicyi y ármát Woiennych, Tureckiey potęgi, ktore ná zdobycz Chrześćiaństwu poszły.Kártaunow cáłych metallowych 60. Pułkártaunow Metallowych 66 [...]. RubJan U2v. RubJan U2v. Działá dwoiakiey są denominácyi: iedne co się zowią kanony álbo kartany [...] Drugie co się zowią kolubryny, álbo węzownice. BystrzInfArtyl O3v. Wodlewaniu Armat nowey mody y formy, na ieden funt kuli, rachuie się 160 funtow kruszcu, do całey Kartauny Do Pułkartauny 180 funtow, do Kwart Kartauny 135. funtow. ChmielAteny1755 I 239. ChmielAteny1755 I 239. Kartuna, kartana. Cartaune. gros canon; piéce de batterie. T III 536.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ burzący kartan: Nie pierwey Hetman echo tryumfalne z burzących kartanow rozsyła; áż [...] połozywszy nieprzyiaciela, áż skronie zwycięskie laurem, ręce pálmą ukoronuie. PisMów II 229.

# Użycia metajęzykowe: # Charactery na Wsciekliznę + trans + kiram + kartan + tracha + Stomas+ na trzech papierkach napisac nie rozerznietych y dac psu ziesc zchlebem. GrodzMisc 178v # Substantiva [...] Cartaun Kártan Centner Centnar Cinnober Cynober. WojnaInst 166

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1632

Formy: lp B. uż. nżyw. Kartan

Znaczenia:

bibl. nazwa geograficzna »nazwa miasta, w Biblii Tysiąclecia: Rakkat«: A z pokolenia Neftálimowego/ dano miásto dla ucieczki mężobojce/ Kádes w Gálilej y przedmieścia jego: Y Hámotdor/ y przedmieścia jego: tákże Kártán y przedmieścia jego/ trzy miástá. BG Joz 21, 32.