Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: KARTUSZ I, KARTUZ II

Słowniki:
T (kartusz), L (kartusz), SWil (kartusz), SW (kartusz), SJP (kartusz) notują
SStp, SXVI, Kn nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1638

Formy: lp M. kartusz; ~ lm D. kartuzów; B. uż. nosob. kartusze; N. kartuszami

Etymologia: <fr. cartouche>

Znaczenia:

1. »pocisk armatni«: Potrzeba [...] Kartuzow do Pułkartonow szrotem nabitych 200. ArchRadziw 1638 56/1. Potrzeba [...] Kartuzow do Firtelkartonow Szrotem nabitych 900. ArchRadziw 1638 56/1. Kartusz. 1) Kartetsche. [...] 1) un cartouche, gargousse, dont on charge un canon. [...] § 1) kartuszami z dział strzelano. [...]. T III 536. [...] trzeba aby w tyle kazdey Brygady armat było kilka wozow z piędziesiąt[!] kartuszami do każdey armaty: mianowicie dwadzieścia z zwyczayną kulą podług kalibru armaty; piętnascie z małemi kulami funtowemi, a drugie piętnascie z kulami muszkietowemi. MarcenZagórRef III 249.

2. »nabój do ręcznej broni palnej«: Kartusz. [...] 2) Patrone; Flinten-oder Pistolen-Ladung. [...] 2) un cartouche pour en charger un mousquet ou un pistolet. § [...] 2) ten kartusz (naboy) nie iest zgodny do tego muszkietu; w prochowe kartusze włożyć kulę. T III 536.

Słowniki:
SWil, SW notują
SStp, SXVI, Kn, T, L, SJP nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1747-1756

Formy: lp D. Kartusza; ~ lm D. kartuszów

Etymologia: <fr. Cartouche 'nazwisko słynnego rozbójnika'>

Znaczenia:

1. nazwa osobowa »nazwisko słynnego rozbójnika«: Popas odprawiłem mil trzy w Rzeżowie, na nocleg stanąłem w Brześciu kujawskiem, mil cztyry, który bywał kiedyś fortecą złej konsekwencji, bo góry prawie na okół wyższe jak same mury. Teraz zaś liczna spelunca latronum, w której zakątkach ruderibus deornatis, cała banda sławnego we Francji zbójcy Kartusza pomieścić by się mogła. RadziwHDiar 118.

2. »łotr, zbój«: Zgrałem się, iak ostatni. — szeląga przy duszy. Ci nasi kartownicy gorsi od Kartuszy. Złapawszy mię onegday, nie puścili puty, A z ostatniego grosza zostałem wyzuty. ZabłFFirc 27.