Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (bez cyt.), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: bezok. katować; ~ cz. ter. lp 1. os. katuję; 2. os. katujesz; 3. os. katuje; lm 3. os. katują; ~ cz. prze. lp m 3. os. katował; ż 3. os. katowała; n 3. os. katowało; lm mos 3. os. katowali; ~ cz. przy. złoż. lm zneut 3. os. katować będą; ~ nieos. cz. prze. katowano

Znaczenia:

1. »brutalnie, dotkliwie bić, doprowadzając również do śmierci, zadawać cierpienia, torturować«:

Rekcja: kogo co

W tych kompanijach chodzili wielcy panowie i książęta w kapach i odprawowali dyscypliny, w czym mają Włoszy swoją osobną obserwacyją i osobny zwyczaj od naszych krajów, albowiem się srodze sieką i katują, a nawet i najmują na dyscypliny, którzy ex professo to czynią, że się srodze sieką, aż krew po ulicach pluszczy. SobJakPer 195. Patrz, jako ją katuje. Za głowę się jęła Nieboga, Prze łeb ją ciął, krwią się oblinęła. Podobno mu coś rzekła; każdemu też rada domówi. SzymSiel 158-159. Więc y panskie swiete nogi. przebił nawylot gozd srogi Wszytko na ostatek ciało. Iedną sie iuz raną stało Ach ktorzy Cie miłowali Iezu ach cie katowali [...]. KodKon 159. Kátuię/ iáko kát siékę. Carnifico aliquem [...] Nunciauerunt carnificari iacentes [...]. Kn 271. Kátuię/ Carnifico. Baudziu/ buzáwoiu. SzyrDict 99. Przeto mowił Anzelm ś. Coś tákiego vczynił naysłodszy Iezu/ iż cię ták srogo sądzono: co tákiego/ iż cię ták okrutnie wiązano/ bito/ kátowano/ koronowano/ ná krzyżu przybiiano: moie to grzechy/ moie sprosności spráwiły/ moie myśli plugáwe w zbudziły [!]/ niewdzięczność/ ospáłość/ kłamstwá/ zápomnienie przysięgi/ y niezakonność w to cię włożyły. OkolNiebo 69. Tyś powiáda Oycze moy niebieski wskazał mię ná smierć zá grzechy wszytkiego narodu ludzkiego/ á oni nie exekwuiąc tego ná sámym ciele moim/ ktore rozmáicie kátowáli/ ieszcze się ważyli sroższy mi bol dáleko zádáwáć ná duszy/ słowy nieprzystoynemi vrągaiąc się ze mnie/ niżeli był bol od onych ran/ ktorem cierpiał wisząc ná krzyżu. StarKaz II, 138. [...] Raz dwu sług osądzonych potaiemnie zchronic kazała? Oczym sąm Krol niewiedział asz kiedy Opłonął z gniewu wten czas kształtnie nastąpieła I z iawnego wyrwała chudakow niesczescia Tu zas choc wmnieyszym stąnie niz krolewskim sieką Biią katuią palą na rozkaz Ieymsci [...]. OpalKSat 25v. [...] á miłości Krześciáńskiey, ktora zákrywa wielkość grzechu, nie zápominay; byś snadź nie był, jáko on Szláchcic nie dáleko Nyrenberku, ktory poddáne (Chłopy) swoje nie ináczey jedno Psámi názywał, one częstokroć dla márney y ládájákiey przyczynki niemiłosiernie aż do krwie kátował, y niezmiernymi robotámi trapił y obciążał. GdacPan 65. Y nátychmiast bić kazał [król] nágo rozebranych Srodze, ktorych gdy iednák widział skátowánych, Począł w sobie zwierzęcą surowość hámowáć, Y wyrzekł hásło, przestáć zmęczonych kátowáć! DamKuligKról 164. Ieżeli zaś w prywatnych y domowych rzeczach iest grzech, passyą gniewu, zázdrości, chciwości, y innych się uwodzić, y niemi rządzić iáko to domowych y chłopow bez słuszney y wielkiey rácyi bić, kátować, y grabić ich. JabłSkrup 52. Także podobny Pacyent ImP. Pruchnicki co ucierpiał, iak w nocy spiącego náiechano, bito, kátowano, w kaydanách, łáncuchach po Grodách, Trybunałách, wodzono, swiadczą Dekreta Trybunalskie latis Inquisitionibus ferowane. DanOstSwada II, 73. Katuię, iako kat siekę. 1) die Stelle eines Henckers vertreten. 2) übel zurichten, quällen, martern. 1) être bourreau; faire la fonction d'un bourreau. 2) maltraiter, bourreler; traiter en bourreau; tiranniser, tourmenter. T III 542.

◼ Przenośnie: ◼ O prawo, jakoś dobre! Tak długo ubogie katujesz i uciskasz, i gniew Boży na wszytko królestwo wnosisz. SkarPokNad 255. ◼ [...] Znowu go na krziz srogi swoią złoscią wbiiasz Kiedy wgrzechach pływas gdy się zcnotą miiasz Kiedy grzeszysz smiertelnie srodze go katuiesz Potysiąc kroc barzi go niz żydzi morduiesz. KodKon 85. ◼ Bo iákoć zá żywotá służyły zastępy rozmáitych dobrodzieystw Boskich/ ták cię też potym zastępy mąk roźlicznych kátowáć będą. StarKaz II, 476. ◼ [...] Czyli ią [podagrę] Etná z siebie wydáłá, Z ogniem siárczystym by kátowáłá. Członki, junktury moie páliła, Dárłá, wierciáłá, y one mdliłá [...]. CompMed 386. ◼ Nárzekasz ná mnie, że cię morduię, Strzykam y palę, srodze kátuię [mówi podagra] [...]. CompMed 390.

2.przen. »dręczyć moralnie«:

Rekcja: kogo co

Strászny bicz ná złego ma sumnienie/ ktorym go ustáwicznie kátuie/ te są iędze piekielne ktore go záwsze strászą/ nie dáiąc mu nigdy odpoczynku. BirkNiedz 119. A Chrystus Pan nie pieniądzmi/ ále nadroższą krwią swoią nas odkupić raczył z niewoli szátáńskiey/ nie ná to/ áby nas kátował y dręczył/ iáko dręczy sług swoich Szátan przeklęty w piekle; ále ná to áby nas od iego okrucieństwá oswobodziwszy/ uczy nił [!] dziedzicámi krolestwá niebieskiego. StarKaz II, 360. StarKaz II, 360. Dla przyiácielá człowieká nie godzi się czynić siebie nieprzyiácielem CHrystusa/ nażbyt [!] się czestuiąc: nádto człowiek/ przyiácielem nie długo/ á czásem falszywym [!]/ á P. Bog ná wieki: á żem brat Waszmości w Chrystusie Pánie to prawdá; lecz się boię/ áby mię dla tego w piciu bráterstwá sumnienie moie nie strofowáło y nie katowáło: Chociaż to Waszmość dobrym końcem czyni ták mię ochotnie czestuiąc. BanHist 49. Niech kto na wszystkie będzie rozpasany Cielesne żądz[e], na grzech wyuzdany, Niech coraz skrupuł w sumnieni[u] zapije, Przecię ten robak zawsze w nim ożyje Za każdym grzechem i te skryte mole Zawsze go gryzą; niechaj jedzie w pole, niech gra, tańcuje i czym chce, ich zbywa, Przecię się coraz sumnienie ozywa, Które tak umysł katuje strwożony, jak miecz na nitce straszył zawieszony. MorszZEmbWyb 315-316. Nie tak ci rozpalone sycylskie ryczały Woły miedziane, gdy je miechy poddymały, Ani tak miecz na cienkiej nici zawieszony Straszył kark choć w purpurę świetną obleczony, jako tego, ktory już zapędzoną nogą Leci na kark zginiony niepobożną drogą, Nieuśpione katuje i dręczy sumnienie, Czego i swej najbliższej nie zwierzy się żenie. MorszZWierszeWir I 438. Ale i w tym WMPana zupełnie ekskuzować umiem: samam sobie i wszystkiemu winna, że przez niewieścią miętkość wiedzieć nie mogąc, żeby hazardowne wiernej przyjaźni rezolucje tak krwawo dwóch nawzajem kochanków katować mogły serce. ZatPrzydDoś 119. O wieczności [...] Za krociuchne uciechy katowáć nędznego Nie przestániesz człowieká, piekłu oddánego. VadeMed 344.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● ● ● Roskosz przychodząc smákuié/ álé odchodząc kátuié. KnAd 999.