Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI (katusza, katusz), Kn (katusz; jako druga postać hasła Katownia), T (katusz, katusza), L (katusz; w definicji hasła Katownia), SWil (katusza), SW (katusz, katusza), SJP (katusza) notują
SStp nie notują

Formy: lp M. katusz; D. katuszy; katusze; katuszej; B. katuszą; Ms. katuszy; ~ lm M. katusze; B. katusze

Znaczenia:

1. »męka, męczarnia, tortura; udręka«: Ták Łotrowie odeściem przywiodą do stráty Srogie y strászne Sędzie/ znędzą Prokuraty/ Iuż wyprożnią y Grody/ Wieże y Ratusze/ Vstáną pozwy/ klątwy/ dráhulce/ kátusze: Zá Chorągwie troiákie ich rzecży záwiesisz/ Kufel/ kárty/ podwikę/ tymi ich iuż zbiesisz. JurkPos B3. Nie było i nie będzie (prawdę wyznać muszę) Okrutniejszych tyranów nad Ruskie katusze. Jeszcze do tych czas pomsty krew niewinna woła, ta sama kiedykolwiek Ruś zagubi zgoła. ZimBSiel 161. Pewnie tych - ach, niestetyż! - rozjątrzenia nowe nie zaleczą już zioła i Machaonowe, bo się te rozszerzają tak bardzo w mym ciele, jak od broni pogańskiej gdy więc ginie wiele; rany, które rabują skrytych myśli końce i pod ciężką doktorską ręką bolejące, albowiem zbytnie grzechy zraniły mi duszę, przywiódszy ją już cale o ciemne katusze. HugLacPrag 37. Jezu do srogiej idący katusze, odejm, odejm, grzech brzydki od mej dusze. PotFrasz4Kuk I 386. Iusz wszytko wiedzą, widzą iak nadłoni, Klnie się na ciele Hirpin, y na duszy, Arsinę tylko znał nic nie miał do ni, Y stym się sam wskok, bierze do katuszy [...]. PotSyl 57.

2. »miejsce zadawania mąk, tortur; więzienie«: Iodły leśne (to iest Bisurmiánie) [!] y ci się nád śmiercią twoią rozweselili. Coż Chrześciánie/ ktorzy są iáko Cedrowie Libanu wysokie/ ozdobne; gdy obaczyli/ á ciebie ćmá ludzi twoichże własnych prowádzi do kátuszey/ w ktorey miałeś być záduszony. BirkOboz 35-36. Kátownia/ Kátusz. Carnificina [...] Ducere in carnificinam aliquem [...] Supplicij locus. Męczennicá. Spoliarium [...] Charonium, Idem. Gemoniae [...]. Kn 271. Ja tu siedzę jako w katuszy, nie mając do przechadzki, tylko kapuściany ogród (a dni są tak wielkie, bo się rano wstaje, że się wiekom równają), gorąco zaś wielkie nie pozwala przejażdżki, chyba ku wieczorowi, i to natenczas spokojnie z myślami się bawić nie pozwolą. SobJListy 437. Tákże nie w Ratuszu ábo w kátuszy gdzie temu mieisce, ále do lásá w mocy wywieść pomowioną, y tám się nad nią do woli po wilkowsku pástwić w nocy. WisCzar 70. Wielka pociecha, utrapioney duszy, Ze nie Poganska, nie bezbozna ręka, Wekrwi się moiey szlachetney viuszy, Od moiey ziomki smierc mi się zdanieleka Wolę wKosciele: nizeli w Katuszy, Vmrzec, iusz mi się nietak serce lęka, Nie kasz mię wiązac: na duszęć przysięgę, Sampoydę pod miecz: sam na ołtarz legę. PotSyl 79. Choc ci siostr nie mam w Grecyey y Braci, Przecię się czuię tegoż płotu kołem, Łacniey się zywot, nisz swoboda traci, Vmrę? gdy więcey trudno zwac kosciołem, Nie będę służyc wkatuszy bezbozny, Niech stoi sowom y puchaczomprozny. PotSyl 80. Na ciemney wyspie, iako się wspomniało, Skład swych zdobyczy: nie miasto: Łotrynią Albo katuszą, to hultaystwo miało Tam gdy przed sądem Fascelę obwinią, Y co się przez nię, iey Xiązęciu stało, Wszyscy ią godną srogiey smierci czynią, Y w zgromadzeniu wszytkich Łotrow walnem, Miec ią naAkcie będzie funeralnem. PotSyl 87-88. To rzekszy w okręt do Syryey wsiada, Wielką Krolowey Łaską uraczony, Prowiantow mu, y pieniędzy nada, Asz dosamego portu prowadzony, OdKrolewicza: wielce temu rada, Ze do Rycerskich ludzi byłskłoniony, Tak TheoLinda wyprawi Dauleta Chociasz Fortuna kryie ich sekreta. Oraz y Flotta naPiraty ruszy, Maiąc y Ludzi, dosyc y Armaty, Naciera co raz Krolowa im uszy, Y obiecuie sowite zapłaty Zeby iey ztamtey przyniesli Katuszy, Obraz Dyanny ziego apparaty, Bo go nad wszytkie złota drozey ceni, Srogiey smierci iey, zemsciwszy się Xieni. PotSyl 92-93. Tak z Minturnenskiey puszczony katuszy Morzem się nędznik, zatłukł w kray niechętny Ztamtąd się w puste Panstwo zawieruszy Gdzie przezen zbity Iugurtha maiętny. LucChrośPhar 5. Usypia [Pompejusz] potym w słodkiey niepamięci Zmysłom folguiąc nieco utrudzonem Asz go potrwoży razem y zasmęci Juliey postac w odpoczynku onem. Widzi ją; jako zmogiły się kręci maiąc pochodnią z ogniem zapalonem Zpol Elyzyiskich gdzie pobozne dusze w Stygowem, (prawi) wtrącona katusze. LucChrośPhar 65. NIe ták, miekko usłáne. ieśli kogo z ludzi, sen zmorzy, y praca w dzień niepogodny strudzi, Wdzieczne łoże: iáko śmierć, ktora ná wyścigi, Z czásem biezy, kres ziemskiey przynosząc fatygi. Czego dowodem owi, sámi sobie káci, Co się swą ręką więszą, y rzną desperaci Ciáła oswabadzáiąc? z nimi oraz dusze, W tenże moment, do gorszey prowádzą kátusze Przyidzie czás, że się o śmierć, ludzie będą pytáć Zeby w piekle zębomá, ná wieki będą zgrzytáć. PotPocz 164. Gdy przyszło do sądu, z informacyi Mikołaia: przyznaie się do swego excessu więzień, o ktory iuż miał dekret na siebie: przyznaie y do tego, że się y BOGA y wiary iego wyprzysiągł, dyabłu się za niewolnika oddał, żeby go był na wolność z katuszy wyprowadził. NiesKor II 215. Za dusze w czyscu zostaiące osobliwie krewnych, przyiacioł, kolligatow, ba y sług swoich rocznice sprawowała, mszy zakupuiąc iako naywięcey, trzynastu czestokroć ubogich przez cały rok w domu swoim podeymowała, nogi im umywaiąc, iałmużną opatruiąc: szpitale obchodząc, sieroty, od ktorych dla kalectwa albo choroby iakiey w nich, większy wstręt miała, sama leczyła, chędozyła, czesała: katusze nawiedzaiąc, więźnie cieszyła y wspomagała [Dorota Sobocka]. NiesKor II 269. Już ci tu więźniu możem za to ręczyć, Ze się niewrocisz do katuszy więcey Tusz go na widok wyważą co prętcey. ChrośJóz1745 I8. Abraamowi nie wprzod błogosławi, Stworzyciel aż się z gniazda swego ruszy, Odeydźie domu: pokrewność zostawi. Dopiero mu Bog o szczęściu potuszy, Faraonowi niewprzod snu wyiawi Iozef aż siedząc w Egyptskiey katuszy, Y Manassessa nie ma z Efraimem, Jesli w Egypcie nie będźie Pielgrzymem. ChrośJóz1745 K8v. Y rzeknę śmiele: o! Swięty Iordanie, Ktoryś CHRYSTUSA czystego opłukał, Ná przykład, wszytkim kto z nas zmártwychwstanie Nági, tyś sposob odzienia wyszukał, Przez polewánie głow nászych od gory, Zdobisz nás gołych perłowemi sznury, Nikt uczęstnikiem nie będziew Syonu, Kogo, twe wodą nie oprysną krople, Nikt w TROYCY BOGA nieogląda Tronu, Ieźli w przypádku lodowate sople, Niepuszczą z siebie essencyi, dla Duszy, W ciemney niemowlę osiędzie katuszy. DrużZbiór 340. W przykłádnym życiu; w rozłączoney lidze, Wiadome wszystkim tey Páni przymioty, Máło ich rownych w nászym czasie widzę, Iedney się w wierszu trzymam materyi Przekładam XIĘŻNĄ nád Artemizyi Miłość małżonka, bo támta kocháła Osobę w ciele, nie pomniąc o duszy, Ná proźną Chwáłę skárby wysypáła Mąż pogáninem będąc, gdzieś w kátuszy Ciasney zámknięty, áni wiedział o tem, Ze mu grob żona odważyła złotem. DrużZbiór 496. Katusz, f. Katusza. Tortur-Stube, Hencker-Stube, Gefängniss. chambre ou l'on donne la question; cachot, la prison. T III 453.

◼ Przenośnie: ◼ NA KOSZULĘ BRUDNĄ Jadwisiu, ja-ć już wierzę ku twej sławie, Że masz tysiącem młodzieńców w rękawie; Nie męcz ich jednak i służbie ich gwóli Przynamniej w białej chowaj ich koszuli. Możesz-ci, idąc za zwycięstwa prawem, Więzieniem onych karać niełaskawem, lecz nie tak ciemnym i niech jętych ludzi Turma twoja więzi tylko, a nie brudzi. Serce me, co w ten rękaw zbłądziło, Uśnie w tej nocy; będzie mu się śniło Że na śmierć siedzi i zwątpi o życiu W ciemnej katuszy i smętnym pobyciu. MorszAUtwKuk 44.

Znaczenia niepewne:

1 a. 2: [...] Wtym słyszec było bicie Kołat z gęstych razow A na ciele sinosci guzy razy dęgi Wktorym on katowaniu niesczęsną wyzionął Duszę y do piekielney ią katuszy oddał [...]. OpalKSat 21-21v. Proserpiná leżąc wznák od onego rázu, przyszedszy trochę do siebie, zemdlonym poczęłá wołáć głosem, ách ách niestetysz, ách niestetysz zábiram. Pluton słysząc lubo ránny, daie Plenipotentią pospolitemu ruszeniu Szatánskiemu, áby mie żywo poimawszy do wieczney wrzucili kátusze, wiąząc ręce y nogi siárczystemi pádálcámi, co się woczemgnieniu stáło. AndPiekBoh 42. WIdzicie w tey, Polacy; Bohátyrá Bromie; Lub to wielki Herkules, ktory zamsy łomie, Podziemnego Awernu, proźno od swey paszy Trupich kości, troygłowy Cerberus go strászy, bo ná co się odważy, z piekielney kátusze, Wydárł z rąk Plutonowi: záswoione dusze. PotPocz 122. Y wy proszę náwracaycie lepiey te Exorbitánty wásze: bo iáko z kolei wypádniecie/ być wam pewnie z kompanámi wászymi w kátuszy oney piekielney/ w ktorey iezioro siárką y ogniem/ iáko hutá/ pała ná wieki/ skąpiecie się. BirkRus 11.

# Użycia metajęzykowe: # [...] Ale sz, kátusz kokosz mysz rokosz roskosz wesz [są rodzaju żeńskiego]. WojnaInst 10