Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: lp M. koń; D. konia; C. koniu; B. uż. nżyw. koń; N. koniem; Ms. koniu; ~ lm M. konie; D. koni; C. koniom; B. uż. nosob. konie; N. koniami; Ms. koniach; koniech

Znaczenia:

1. »duże zwierzę o czterech nogach, Equus zakończonych kopytami, z charakterystyczną grzywą, wykorzystywane przez ludzi jako siła pociągowa lub do jazdy wierzchem«: Chcemyli tedy i samym wierzyć poetom, bez wątpienia, że koń jest najpierwsze zwierzę, którego po rozrządzeniu onego chaos a do postanowienia przywidzeniu, słońce dla swego biegu używało. DorHipTur 6. Na aperturę [lek]. Ta najczęsciej w pęcinie przypada, zwłaszcza gdy się koń tratuje, aboteż w strzelicy. DorHipTur 259. Kon ktory dzierżenie ma/ y chodziwy/ bywa dobry. PienHip 24. Koniá [...] ktoryby nie wielkiego biegu był/ tedy go pokazuy daleko od oczu ludzkich/ Koń zaś rączy przy ludziách wrowni/ Koń chodziwy ná burku zá pokazániem nayudatnieyszym będzie. PienHip 29. PienHip 29. Biorę/ ábo wziął ná kiéł koń/ propriè Wzbéstwił się. Frenum mordere, [...] vide Béstwię się. 1. Kn 32. Piés ná nogi tr. i. zły ná nogi. [...] v. Koń potkliwy. Kn 693. Koń już czekał, na który książę się przesiądzie, I wjeżdża pod ochotne angielskiego [posła] dachy [...] Przyjęty wdzięcznie dosyć: w arei wesołej Towalniami okryte zastawione stoły Muszkatelą i cukrem. TwarSLegK 162. Iako człowiek człowieka, koń konia [rodzi] tákowe rodzenie iest zá pomieszániem przeciwnych form czterech żywiołow, zá alterowániem y przeminieniem, co wszytko wielką niedoskonáłość przyrodzenia pokázuie. KorRoz 22. Z Amsterdamu bareczkę małą; którą koniem ciągną wyjechaliśmy [...] rzeczką niewielką ale barzo wesołą [...], a co dwie mili to inszy koń do barki. GawarDzien 46. Gdy koń ná lewy bok pacha, przez to swoię pokázuie dolegliwość: ná lewey stronie, ná dłoń od vdá, zá trzecim źiebrem pchnąć ták głęboko szydłem, pukiby dosiągł sledziony, á ták vzdrowisz koniá. HaurEk 49. Piękniej szereg na koniu zajeżdżać chodziwym, Niż z bykowym korzeniem książęciu nad żniwem. PotFraszBrück I 359. DE'FERRER [...] Un cheval deferré [...] Koń odkuty, bez podkow, bossy. DanKolaDyk I, 429. Bestwię się. 1) wild werden/ frech werden/ wueten, toben. 2) geil werden oder seyn. Muthwillen treiben. 1) s’éfaroucher, devenir sauvage; faire le farouche. 2) devenir ou étre lacif. 3) folâtrer, agir pétulanment, devenir insolent. § 1) zbestwił się koń i wziął na kieł. T III 34.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ siodłać konia: ▲ wsiąść na koń: Wydał Uniwersały Krol [...] udaiąc że to przeciwko Szwedom wiszącym iuż nad granicami, pokazuiąc gotowość swoię Gdy iuż wsiedli na koń Szlachta Litewska, Sapiehowie, dorozumiewaiąc się dobrze, że na nich gas czyniono, wyprowadzili też niemało Woyska, a naywięcey Cudzoziemskiego i Tatarów Litewskich w pole [...]. OtwFDzieje 58. ▲ dereszowaty koń: Dereszowaty koń [...]. T III 218. ▲ na bark koń bije »wierzga«: Na bark koń biie [...] Calcitro est equus his. Kn 441. koń ten na bark biie. dieses Pferd schlägt mit den Vorder-Füssen. ce cheval régimbe, rüe des piez de devant. T III 24. ▲ koń arabski (sz. zm.): Brzuch trwałość w drodzé znaczy/ a sierć miękka/ y ktora wolna iako są Arabskie konie/ Rączość y bieg pokázuie A ile sierć tak miękka/ że iakby się dartego iedwabiu dotknął. PienHip 6. Koń arabski choć chudy, ale rączy bywa. SaadiOtwSGul 18. Klacz skaro Gniada zrzebna pokoniu Siwym arabskim dyszlowa Biało Nuzka. ArchRadziw 1638 191,2. Klacz Gniada Forytarska naręczna zrzebna po Koniu Arabskim Siwym. [1742] ArchRadziw 1638 316/2. Arabskie konie tak są rącze, że przez dzień, y przez noc, sto ubiegą mil. ChmielAteny III 272. ▲ koń armatny: Puszkarzow, koni armatnych; nie maią Officyerowie w akcydencyey na nie należącey krzywdzić. ArtWoj 57. ▲ koń anadolski, anodolski: ▲ koń angielski: Za konia angielskiego pięknego i dobrego dałem czerwonych złotych sto, tegoż momentu liczyć kazałem; ale p. koniuszy koronny z odebraniem ich zatrzymał się, to mi powiedziawszy, że się dowiedział od Siekierzyńskiego, że jmp. comte ma pieniądze, które pożyczył u jmci ks. nuncjusza, jmć ks. nuncjusz zaś ma ich odebrać na asygnację w województwie krakowskim, którą jmp. comte'owi na regiment jmp. kanclerz posłał. SobJListy 503. Przyjechał do nas prawie pocztą; stroi się lepiej niż drudzy, konie ma piękne, angielskie, których mu przysłał król francuski dwanaście z siedzeniami. SobJListy 516. Temuż darowałem konia angielskiego kasztanowatego, przednio pięknego, i tegoż kraju fuzją. RadziwHDiar 44. Nazad do Białego Stoku odjechał pan Klem, któren konia angielskiego ode mnie dostał. RadziwHDiar 45.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Koń bossy na lod/ Bot dziuráwy ná błoto/ Tępa siekierá ná drwá Niebespieczni są. ŻabPol B1. ● Ieśli się kto náprze z strony koniá/ wozu/ sukniey/ żony/ ku iákiey kolwiek potrzebie/ nie puszczay z domu bez siebie/ woz połamią/ suknię zmáżą/ koń osádnią/ żonę z łáską odeszlą. RysProv C1v. ● Boy sie Na koniu Błagac na osiełku siedzące[go]. HerbOr 414. ● Koń w dzielności/ Páchołek przy trunku/ Chárt v zaiącá. Iakim się raz pokażą, tákim ie długo rozumieć może. ŻabPol A3v. ● Dryiá w Szmiglu koniá wygráłá/ á chłopá obieszono. RysProv III, 4. ● Koń Turek/ chłop Mázurek/ czápká mágierká/ száblá Węgierká. RysProv VI, 4. ● Koń dobry/ Broń pewna/ Zoná głádka. Roskosz doczesna. ŻabPol A4. ● Z cudzego koniá/ y śrzod błotá z siáday. RysProv XVII, 3. ● Kto nie ma koniá/ niech piechotą chodzi. RysProv 36. ● Konia chromego/ Psá leniwego/ Chłopá piiánego. Iednákie pożytki záwsze. ŻabPol A3v. ● Koń bossy ná lod/ Bot dziuráwy ná błoto/ Tępa siekierá ná drwá Niebespieczni są. ŻabPol B1. ● W dzień Symoná Iudy/ boi się koń grudy. RysProv Kv. ● Tak to mowią gdy konia kuią zaba tez podnosi nogę. PasPam 191.

2. »zwierzę «

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ koń morski: Koń Morski [...] Z Zebow zaś formuią Krzyżyki y Paciorki, aliás Koronki, Rożance. ChmielAteny1755 I 477.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ lotny koń »Pegaz«: lotny koń. der Pegasus. le Pégase. T III 757.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Koń cudny y dobry/ ma mieć te seść sztuk. Cudne trzy: Kark/ Nogę/ Oko. Dobre trzy sztuki/ Wolną gębę/ Pewne nogi/ Czułość. PienHip 6. Koń ma być czuły/ nog pewnych/ y gęby wolney. RysProv 43. ●