Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: KOCIOŁ, KOCIEŁ

Słowniki:
nie notują

Formy: lp M. kocioł; Ms. kotle; ~ lm B. uż. nosob. kotły

Znaczenia:

1. »instrument muzyczny półkolisty, miedziany bęben obciągnięty skórą, w którą uderza się pałkami, używany w wojsku, a także podczas uroczystości«: Tam w Woysku Muzyka trąbi w kotły chałas grzmot, krzyk. PasPam 59v. Pasza Sylistryiski [...] zwycięzywszy zawolą Boską Naszych y z Pędziwszy z Po[la] Pozbierał z poboiowiska owe Porzucone kopiie kotły Bębny Choragwi wiele y Więzniow. PasPam 265.

2. »duże naczynie do gotowania«: Wołu, wieprza, albo barana kiedy zabiią to naymnieyszey krople krwie niezepsuią ale ie wytocza wnaczynie na mięszawszy wto krup ięczmiennych albo tatarczanych, to tem kiszki owego bydlęcia nadzieią y razem w kotle uwarzą. PasPam 55v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ kocioł browarny: Zydzi na Wsiach mieszkaiący na Arendach browarnych, od każdego kotła gorzałczanego, dadzą po złotychośmi, a od browarnego, po złotych dziesiąciu. FredKon 59. ▲ [Kocioł] chmielowy: ▲ kocioł do chmielu:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● od przysł.: Przyganiał kocioł garncowi, a sam smoli. Tak kocioł garcowi Przygania i dojmuje, balbierz – balbierzowi. ŻałRokLub 159. Zaczym Mośći Pánowie życzyłbym, zeby koćieł gárcowi, w tey mierze nie przygániał, gdy obáy smolą. BystrzPol N2v. ● Kocioł gárncowi przygania. KnAd 1031.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wrzący kocioł: Próżno ojca, żeby się z długich lat wypocieł, Kładą żywo we wrzący Pelijady kocieł; Prawieć go wypociły swą biegłością w czarach, Że z kotła w grób iść musi, nie bywszy na marach; I ten, choć go Bóg raczył tak ubłogosławić, Jak się rzekło, chce jeszcze na świecie poprawić. PotFrasz2Kuk II 486. 3. Czemu wodá w kotle wrzącym gorętszá na wierzchu niż v dna? Wodá gdy się grzeie, ćieńczeie, zá tym ná wierzch idźie, á ćięższa y grubszá ktora iest nie zágrzana ná doł vpada. TylkRoz 8.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wrzeć jak w kotle »atmosfera niepokoju z krzątaniną i krzykami«: Chlebem á wodą pod miárą karmili Ciáła/ á biedy dośc z ciáłem zażyli/ My y nie gołym chlebem go karmimy/ A ieszcze ciepłym trunkiem podpalimy/ To wre iák w kotle nie wleiesz li wody Chłodney/ to pewna nie będziesz bez szkody. BaranLut 397.