Słownik XVII wieku

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1613

Formy: lp M. mąż; D. męża; C. mężowi; B. uż. żyw. męża; uż. nżyw. mąż; N. mężem; Ms. mężu; ~ lm M. uż. osob. męże // mężowie; D. mężów; C. mężom; B. uż. osob. mężów; N. mężami; Ms. mężach

Znaczenia:

1. »małżonek«: Na jednę, co do klasztora wstąpiła. Jęłaś się, pani, rozwodu świętego, Że wolisz konwent niż męża jednego; Widzę, że całą rodzinę miłujesz: Syna-ć nie stało, do ojców wędrujesz. MorszAUtwKuk 14. Oycowie do Synow pisali, zony do Męzow. PasPam 53v. To tak szpetnie u nas tego y Zona przy męzą [mężu] nie uczyni. PasPam 55v. Iak się zas ich Męzowie niemogli doczekać to przysli szukać ich od Szałasu do Szałasu. PasPam 57. Mąz tey zacney Paniey [...] ludzki był to człowiek. PasPam 82v. Mosciwa Pani doswiadczyłas tego Iak Piękna rzecz mieć męza rozumnego. PasPam 178. O Xieze kurzeiu gdy bym iabył Męrzęm tam tey Zony a wiedział o takich Amicycyach Iako y tamten Nieborak dowiedział się Znalazł by ia nacię Sposobu że bym z Ciebie uczynił Prawdziwego kapłona y Potrafił wto że bys był Namiesnikiem Mądrego Orygenessa co się to z cudzemi delektuiesz drobiaszczkami. PasPam 193. Oznaimuię ze męzowi na mię gniewno. PasPam 220v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ za mąż dawać pannę »dawać za żonę«: To [oddanie do zakonu] nierowno więcey kosztuie nizeli za Mąz daiąc Pannę. PasPam 247v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ pójść za mąż; za mąż pójść »zawrzeć małżeństwo, stać się mężatką«: A potym za mąż pójdzie/ to jest za siódmego/ Boś i ty był szóstym w liczbie; jednym słowem/ w piąciu Lat/ już to drze siódmego Małżonka/ czy więcej. OpalKSat1650 38. Tam ta dama zadnego na ten czas Dziecka niemiała Gdyz tez niedawno bardzo poszła była zamąz. PasPam 193. Poszła za mąz za Pana Tomasza Olszamowskiego. PasPam 235v.

2. »dorosły człowiek płci męskiej, mężczyzna«: Potym pan Okęcki/ Iárosz Pászkowski z odwagą zdrowia swego/ ktorym Moskwá zástępowáłá ná drogách/ obronną ręką vchodząc/ y z nimi sie smiele potykáiąc/ dawáli o nászym vtrapieniu znáć: Iáko w młodych lećiech Iárosz Pászkowski/ w rycerskich dźiełách mąż prawy/ przewagi kilkákroć czynił/ vgániáiąc sie z Moskwą. PasŻoł Cij. Piwo Pszeniczne przystoynie vczynione/ męże gnuśne do Wenusá wzbudzáią. Obfitość przyrodzonego nasienia dáią/ záczy[.] potężnieysze do skutku małżeńskiego czynią/ y w siodło ie sadzáią polewkami/ Biermuszkámi/ Pánátámi dáiąc go vżywáć. SyrZiel 948. Wielka záiste moc się dáie mężom Apostolskim nád narodámi ktore posieść mieli/ y zhołdowáć ná imię Chrystusowe. Dziś się to żelázne berło dáło z Duchem ś. gdy roskazano narodom wszytkim áby przez pokorne poddáństwo oddáli się Chrystusowi/ czyniąc to co Apostołowie święci roskázuią. BirkNiedz 365. [...] bez Bogá prawdźiwego/ bez Wiáry/ á gdźie tego niemász/ iák tám [w wojsku] ma bydź mąż serdeczny/ śmiáły/ szczęśliwy; giną iák muchy y bestye/ á ná pożarćie czártowskie wieczne idą. StarWyp B2. Był to taki bitny mąz puko zdrow że się go wszyscy bali. PasPam 82v. Ludzki był to człowiek wielce dobry Zołnierz y mąz doswiadczony. PasPam 82v. Mnie zas P Bog w tęn dzięn w oczywistey swoiey miał protekcyiey. kiedy mię zachował od Szwanku ztrzema męzami poiedynkuiąc. PasPam 89. Przestrzegam y napominam [...] Zeby chocby był męzęm naydoswiadczonszem [...] nigdy okazyiey niedawał y zpysznym Sercem niechodził na poiedynek. PasPam 89v. U Graekow takie zdawna Paraemie były Ze mezow Same tylko Lacaenae [Spartanki] rodziły. PasPam 274v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ dziki mąż: Dziki mąż/ léśny/ potworá léśna. Satyrus, [...] Semifer, [...] Semihomo, v. Mieszániéc 1. Kn 168. Sătyrus, Gr. Dziki mąż. KnŁacPol 692.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ mąż bankietny »członek kolegium złożonego z siedmiu kapłanów, których zadaniem było urządzanie uczty na cześć Jowisza podczas uroczystości w starożytnym Rzymie«: Naprzod idą Biskupi swiątnic przełożeni, Potym Popi Gabiyskim rzędem postrojęni [...] W tym biegli w ptasżych głosach sypią się wiesżczkowie Y śiédm męże bánkietni, zá niemi skoczkowie. LucBardzFar 15. ▲ mąż boży: ▲ mąż boleści: Najwzgárdzeńszy był, i napodlejszy z ludzi, mąż boleści, á świádomy niemocy, i jáko zákrywájący twarz swoję; najwzgárdzeńszy mówię, skądeśmy go nizacz nie mieli. BG Iz 53, 3.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ za mąż chodzić (sz. zm.): Zony prosze aby Za mąz nie chodzieła lec z tego nic nie bedzie. OpalKSat 73v. Piękna rzecz była wdowie nie chodzić drugi raz za mąż. PotWoj IV.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Przeto mowią: Nie tak sromotá, gdy mąż sam przez się błądzi, iáko gdy niewiasta mężem swoim rządzi. PetrSEt 19. ● Dwá rázy Zoná mężá biłá/ raz że ogorki łupił/ a drugi raz/ że iábłek nie łupił. RysProv III, 5.