Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »przyrząd wykorzystujący ruch po okręgu do mielenia lub mieszania«: Plebeiuszowy lepák do toporká/ szydełká/ chętką zmyká się/ to chodáczki plećie/ kominki/ piece/ lepi/ wrzećioná struże/ młynki kołká sporządzá/ záraz znáć kto ad imperium, á kto ad seruitutem natus, doyść łácno komu Bog przy porodzeniu złoto/ á komu żelázo nádáł/ tamći honoratissimi, á ći vilissimi zostáią. JanowPołów C2v. Budynki zaś ktore w całośći Woyciech odbiera wszystkie, tylko co sobie matka excypuie, iako to stodołkę na boku koło wielkiey stodoły, olearńią y młynek korbiasty, ogrodek takze matka wymawia sobie y z drzewiną ode wsi, siana woz to iest potrawu z łąki aby matka dla krowki miała. KsWysTech IV 75. Gás ná was możni, W żyćiu bezbożni Márni proźniacy, Kayćie się máli! Lecą wspániáli Do wieczney pracy; Gdźie iákby w młynku, Bez odpoczynku, Grzeszni się mielą, Trąc się nie zetrą, w Ogniu z saletrą Siárką się dźielą; Zá moment máły, Ah! przez wiek cáły Smołą się truią, DVCHOWNE. JunRef 22. MOULINET, subst. m. (Petit moulin que les enfans font tourner au vent.) Orbiculus versitalis, m. MŁYNEK dziecięcy co go sobie dzieci ná wietrze wystawuią dla igraszki. DanKolaDyk II, 284. Rzeczy niektóre gospodarskie złożone: pług wielki ze wszystkim porządkiem do bicia rowów; młynków 2: jeden do chędożenia zboża z korbą żelazną; drugi do chędożenia lnu w blasze przepadniony i w drzewie nadrujnowany, bez żelaza [...]. InwKal II 223. Rzeczy niektóre gospodarskie złożone: pług wielki ze wszystkim porządkiem do bicia rowów; młynków 2: jeden do chędożenia zboża z korbą żelazną; drugi do chędożenia lnu w blasze przepadniony i w drzewie nadrujnowany, bez żelaza [...]. InwKal II 223. 199. Na wiatrociągu AB, (Fg: 32. Tab: IV.) postaw mały młynek MM, y przykryi go walcem szklanym CC, dziureczkę o maiącym. Gdy tę poboczną dziureczkę palcem przycisnąwszy, cożkolwiek powietrza z walca wyciągniesz, y potym w niego, palec trochę odchyliwszy, zewnątrz powietrze wpuścisz; Młynek ow z impetem w koło obracać się będzie. ChróśSFizyka 183. Młynek, g. młynka. 1) kleine Hand-Mühle. [...] 1) moulin qu'on tourne à bras [...]. młynek dźiećinny z karty na kiyku. Mind-Mühle der Kinder aus einem Kartenblat. piroüette. T III 848. We Włoszech i gdzie indziey zażywaią młynków które osadzone w kominach, i od powietrza ogniem rozgrzanego poruszone, rożny obracaią. Ale młynki te bardziey są ciekawe, niż użyteczne. Bo większego na ognisku ognia potrzebuią, żeby się mogły obracać, dym zatrzymuią w kominie, i nim kuchnie napełniaią. ŚwitBud 178. Koście maią to samo do siebie co i inne materyały do szkła uzywane, ze im są mielsze tak prawie iak pył, tym lepsze, i dlatego to po porządnych hutach maią żorna czyli młynki z naytwardszego marmuru sporządzone, i rozną mechaniczną robotą dla letkości opatrzone, natych młynkach wszystkie w przod materyały przepuszczaią, niż ich do szkła biorą, marmuru choć utrże to nic nieszkodzi bo marmur w rzeczy samey iest kamieniem wapiennym. TorzRoz 271. Z tey przyczyny codzień mamce sposób do bawienia i ruszania się, bądź przez młynki domowe, na których mleć można pszenicę lub insze zboże, bądź przez maglowanie chust, podawać trzeba, tak aby zawsze przytym wolny i niezatamowany miała przydech czyli perspiracyą. WeichRada 55.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ młynek do kawy: To bowiem, co z afektu przyjaźni w Bogu zeszłego męża mojego ostatnią dyspozycyją do woli i rządu [mego] rezerwowane było, jako to złoto [...], sprzęt gospodarski na osobliwym regestrze opisany i co się tylko ruchomością nazwać może, to wszystko w równy dział na trzech synów moich [...], leguję i zapisuję. Wyłączywszy tylko karetkę z parą koni cisawych i parą szorów oraz cyny półmisków płaskich większych 10 z misą obrazcową i 12 talerzy głębszych, alembik z czapką i rąbkami, flaszę miedzianą okrągłą, moździerz mniejszy, miednicę, trynożek większy i kociołek mosiężny, imbryczek farfurowy z parą filiżanek, młynek do kawy [...]. ZabłBTestBork 53. Młynek [...] młynek do kawy. Cafee-Mühle. moulinet à frire le café. T III 848. ▲ młynek pieprzny: Młynkow żelaznych pieprznych Dwa ArchRadziw 1657 80/7. ▲ młynek ręczny: O Młynkách Ręcznych. MŁynki ręczne, ktore zowią Zárnámi, iedne są bárdzo proste, y niewygodne: práwie tylko od niewoli. Drugie wygodnieysze, iedne od drugich. SolArch 97. O Młynku ręcznym trzećim, pięć rázy spiesnieyszym nad poprzedzaiące. SolArch 98.

◼ Przenośnie: ◼ Gdy zá podnieceniem ogniá w piecu się dym záweźmie nie mogący prosto wyniść á o wierzch się piecá obiiáiąc w koło idzie, toż się w głowie dzieie, gdy krew rozpaliwszy się dymámi ią nápełniáią, ábo inne humory ktore się w koło kręcąc zá sobą ćiągną duchy, y ták imáginácya młynkiem idźie, woczach się wszytko mieni. TylkRoz 254.

a) »młyn, urządzenie do mielenia zboża na mąkę lub kaszę«: 450. Kupno młyna. — Stanąwszy oblicznie przet nasze pravo vtciwy Piotr Kielar dobrowolnie zupełnie zeznał y nieprzymusonym będąc, ze przedał młynek na nawsiu na stawku będący vtciwęmu Piotrowi Stankowi za grzywien pięcdziesiąt y pięc liczby y monęty Polskiey, ktorą to summę grzywien 55 Piotr Stanek zaras gotowe pod zieloną rozgę Piotrowi Killarowi oddał KsKomUl 52. Browar y Winnicę wolno będzie temuż Monasterowi dla pożytku swego mieć; wrąb w Lesie Podhoreckim na opał, na Celle, y na budynki wszelkie, więc y na samy Browar Monasterowi tylko samemu należący, a nie na żadną przedaż pozwalam; na Krynicy Młynek stawić także pozwalam, do mlewa na samą tylko potrzebę Monastyra, a Poddany moy ieśliby tam który chciał mleć zboża, to mu chiba za wiadomością Arędarza Mego y oddaniem miary zwyczayney wolno bydź ma. KoniecSMon 364. Młynarz z młynkiem małym także poddany. InwKal I 341. Przydatek piąty Gospodárski, Gdzie się pokázuie Młynek bárzo skromny/ w ktorym dway chłopi/ álbo pomocnicy browárni przez dwá dni trzydźieśći i więcey ktorey Toruńskich/ słodu snádno zmelą. SekrWyj 234. Gdzie gdyśmy przyjechali, tedy na drugi dzień po przyjeździe naszym nad wieczór poszliśmy gadając z sobą ku młynkowi. MatDiar 834. Jam też od tego czasu uczyniła votum, nigdy sobie nie dawać krwi puszczać, a osobliwie żydowi: po smierci tedy nieboszczkiey – moiey siostry, oyciec Erasta (to był wielki piiak) miał nie szpetną posesyikę w Kukorowcach poł trzeciey włoki y Młynek, ale on to wszystko przepił, y iak na nieszczęście poszedł w świat bez moiey wiadomości, y gdzież się tam ożenił, (iuż nie pamiętam iak się to mieysce zowie) a co gorsza spłodził synow czterech, y corek siedm. KrasicŁgarz 76.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wietrzny młynek »wiatrak, młyn wykorzystujący siłę wiatru do poruszania mechanizmu mielenia«: Buduią tesz na wałach wietrzne młynki lekkie, ale y zarn kilkanascie ma bydz dla Mełcia Mąki. NarArch 147.

◼ Przenośnie: ◼ Nadzieją mi żyć przyjdzie, że się ten czas wróci, Kiedy się też na młynek mój woda obróci; Wszak często chmurne niebo słońce wypogodzi I śmiech z płaczem w jednymże tańcu rej zawodzi. MorszAUtwKuk 329.

b) »przyrząd do czyszczenia, przewiewania zboża«: Zboże áby było pieknę: przez śitá, Arfę, álbo Młynek chędogo wywiać, nie dáiąc támecznym do gáńby y táxy kupieckim ludźiom okázyey. HaurEk 63. Młyny. Według dyspozycyey budynku, Koł biegunowych, Stąporow Wodny Wietrzny Koński y Domowy młynek. do Krup, Stępy ná Oley, folusz, Izbice, pogrodki, Kámienie, Szkrzynie, Pytle, Przetaki, Miáry, miárki, Oskárdy, drzewá, Wory, przy tym osádá Polá, Łąk, Sádow, Ogrodá, ná wymiárách czyli ná Czynszách, quotę náterminowáć [...]. HaurEk 155. [...] Skoro na karbownictwie nazbierali groszów, Szlachtą się zwą, przypadszy z siermięg do kontoszów; Lecz trudno, bo takiego mieć nie chcemy młynka, Żeby odwiał szewskiego od szlachcica synka. PotPoczKuk III 482. Widzi że nie żart, y że nie przelewki, Scisły ráchunek dać trzeba kostnicy, Jákie kto z młodu zasiewał przysiewki, Czy chwast wyrzucał z pomiędzy pszenicy, Czy żyto czyścił młynkami, przetáki, Pokażą z mąki czárnych chlebow znáki. DrużZbiór 428. MŁYNKOWI do wiania zboża destynowanemu Lemma: Puriora secernit. ChmielAteny1755 I 1193. 18) Namiot stary na sznurkach u balki wiszący, rost żelazny i rożen, młynek w izbie stołowej od chędożenia zboża. InwKal II 45. Młynka do zboża, ani żadney rzeczy używaney do czyszczenia zboż skarbowych pożyczać nikomu nie ma pod karą, ani pozwalać czyścić go nikomu obcemu na folwarku tymże samym; których to rzeczy naydoskonalsza zaleca się konserwacya. JabłAnnaUst 83.

2. »ruch po okręgu, szybki obrót, kołowanie«: Po tych hałasach zasnął król jm. w krześle, po przespaniu kazał wołać do siebie jm. ks. opata i dał mu bona verba i z nim się cieszył w młynka; Ursuła zaraz kazał puścić spod warty. SarPam 48. Młynek, [...] 3) ein Rad, Luftstreich eines Fechters. [...] 3) moulinet, sorte de tour d'escrime. T III 848. Młyniec [...] młyńcem; młynkiem 1) in die Runde, taumelud. 2) über und über. 3) mit einem Rade, mit einem Luftstreich in die Runde. 1) en ronde, en chancellant. 2) par dessus tête, par terre, à la renverse. 3) en moulinet, en faisant un tour avec l'epée autour de soi. § [...] 3) młynkiem śię bronił. T III 849. Trzeci niechciał nawet ruszyć przeciw niemu Kopii, ale przemknąwszy się porwał go za prawą nogę, y zrobiwszy z nim młynka, zrzucił go na piasek. VoltSzymanZadyg 85.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ młynkiem chodzić: Młyniec [...] 1) piiany młynkiem chodzi. T III 849.

◼ Przenośnie: ◼ Osiadł DAWID w Ceili, lecz fortuna młynek Znowu wspak obrociła, niedługi spoczynek. DrużZbiór 37.

3. »rodzaj gry«: Młynek, [...] 2) Mühlchen, Mühlen-Spiel. [...] 2) merelle un jeu [...]. T III 848.

4. »sztuczne ognie, które rozbłyskując, kręcą się lub układają się w kształt wiatraka«: A lubo te świátłá niemałym iáśnieiąc splendorem noc ciemną w iásne práwie zámieniły południe, większey iednák ieszcze przydáły illuminácyi misterną sztuką z prochow wyrobione feierwerki, ktore nietylko ráce, szmermele, bomby, młynki, fontánny etc. ále naybárźiey rożnych Senátorow herby páląc sie na powietrzu reprezętowáli. RelKor B2. O młynkach ognistych. XIX. Zrob koło o kilkunastu dzwonách w anguły ukłádanych, tey długości dzwona dáiąc, iák długie są ráce. Do tych dzwon poprzywięzuy ztykáiące się z sobą ráce, y z lątami ognistey máteryi przy każdey rácy zapale. BystrzInfArtyl Q2v. Ognie tryumfalne ktorych Jndzinierowie zażywaią w Feierwerkách są Race, młynki, puszki, gwiazdy, skry, kule iásnieiące charaktery, cherby lub inne heroglifiki się palące. BystrzInfArtyl P4.