Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: MACHLARZ, *MACHLERZ, *MAKLAR

Słowniki:
SXVI (machlerz), Kn (machlarz), T, L (machlarz, machlerz; XVI-XVII), SWil (machlarz, machlerz), SW (machlarz, machlerz, mekler) notują
SStp, SJP nie notują

Formy: lp M. machlarz // machlerz; B. uż. żyw. machlarza; N. machlerzem; ~ lm M. uż. osob. machlerze; maklarzy; D. machlarzów // mechlerzów; C. machlarzom; B. uż. osob. machlerzów; uż. nosob. machlarze; N. machlerzami

Etymologia: <niem. Mächler>

Znaczenia:

1. »nieuczciwy pośrednik handlowy«: Zbierácz czégokolwiek podły ábo chytry/ máchlarz. Consarcinator [...]. Kn 1405. máchlerz KusWeg G5. Powiem tu wprzod o Posłách/ potym Senatorách. Naprzod wiećiesz/ co to są oni miłośnicy Oyczyzny co więc owo vstąmpić z vporu Nie chcą raz wraz publicum bonum wspomináiąc/ A złośliwą priwatę w sercu dusząc? Powiem. Są to owi Machlerze iáko więc v Niemcow Miedzy Kupcy bywáią/ co targi stanowią/ Co dla małego zysku y Páná przedadzą. OpalKSat1650 172. Więc tedy ad cras miał do mnie Pan Balenski przyiść rano y Do Praezydenta pość, nie masz go drugi dzien y trzeci niemasz a iego iuz ukontentowano I tak stronił odemnie pytąm się iednak oniego inszych faktorow Machlerzow iako ich tam zowią. PasPam 263v. Zátrzymywali pozor spráwiedliwośći Skrybowie i Fárużowie [...]. A byli i máchlerzami, [...] Zyski ziemskie i doczęsne wygody kupowáli. MłodzKaz I, 301. Machlarz Mäckler KellGram 235.

2. »oszust, kłamca, fałszerz«: Wyrzynáią postáć oboiey płći człowieczey/ ći machlerze y oszukácze ludźi. SyrZiel 1378. Coż ten bluźniercá ná to odpowie? Co rzeknie máchlarz y potwarcá? RamMKol 35. Ná co niżli odpowiem/ trzećie ono iego kłamstwo krotko przypomnię/ gdy powiáda że Swięći zdrowia nie dáią áni odeymuią. Co ieśli prawdá/ spytayćiesz tego máchlarzá. RamMKol 40. Więtszy będźie bogáty zdźierca/ máchlarz/ oszukáwácz á przećię nie maią go zá tákiego/ ale zá dobrego/ zá iałmużnika: ktory nie tylko vbogiem dawa/ ale y do kośćiołá spráwuie ornaty: á vbogi gdy kogo chce oszukáć/ wnet iego zamysł podeyźrzány/ y znáczny v wszystkich będźie. PetrSEt 297. Choć ucieka, nieprawdę mofi, Tak on nasze rajtare łofi. Tam sie bawi, a tam uderzy, Jednym słowem własni maklarzy. Pod Bern z nami gdy sie zjekali, Hans z jednym na harc wyjekali. HabListKontr 343. Száłbierz. Oszust. Máchlarz. Cygan. Zyd. KnAd 1124. TRupie czołá/ szpetne twarze/ Toć was zdobi mászkárá! Ieszczesz dufasz w te máchlarze? Záwiedźiesz się/ ey wárá! Kto im dufa/ iák się rzekło/ Będźie płákał po szkodźie: Roskosznikow czeka piekło; I kochasz się w vrodźie? RaderBrudOst A11. A zkąd się tych Tynfow narodziło? Na WMMPana ze wszystkiego Mazowsza Podatki są ieszcze y ci machlerze co ieszcze u inszych Poborcow piniądze dobre na WMMPana skupowali. PasPam 194v. Wszák to iuż weszło w przysłowie: Szálbieruie ni żyd; máchlerz iest to urząd żydowski, á záś ten máchluie, co się z prawdą miia; [...]. MłodzKaz IV, 426. Rzemieślicy Łgarze. SIłá w Rzemieśle máchlerzow bá y czyśći Lgarze/ Szewcy/ Kráwcy/ Kuśnierze/ Kowale/ Wáchlarze Szewcy máło co robią/ vstáwicznie piją/ Rzadko kiedi co máią/ bo iedno lżą żyią. NowSow A4. Nie będżiesz miał w domu twoim dwojákiego efá/ jedney mnieyszey/ á drugiey więtszey/ to jest/ dwojákiego wiertelá: bo efá byłá to miárá u Zydow/ jáko u nas Korzec álbo wiertel; Co jest przećiw onym Szálbierzom y Máchlárzom/ ktorzy dwojáki ná Zboże wiertel máją: jeden wielki á drugi máły/ wielkim kupują/ á máłym przedawáją; przez co śię bogáćić myslą/ á ná to nie pomnią/ że przez tákie szálbierstwo nie ná dobrách tylko doczesnych y ćielesnych czesną/ ále y ná duszy wieczną odnoszą szkodę (Matth. 16. v. 26.) [...]. GdacUczyn 39. Monarchom polskim został tylko na papierze księstwa tytuł, choć twierdzą inaczej machlerze. DiarSejm 41. Machlarz. Betrüger. trompeur, fourbe, fripon, Normand. T III 773. To my tak mowimy/ á wy iáko: iáko Sámárytanká/ czásem Czárogrodzkiego porwiećie sobie zá Papieżá; nie podoba sie ten/ więc z Ierozoliwy[!] iákiego szpiegá vkáże wam Turczyn/ á wy zá nim iáko niedawno poszliśćie zá machlerzem iednym Greczynem/ ktory się mienił Pátryárchą Ierozolimskim. BirkRus 15-16.

Znaczenia niepewne:

1 i 2: Dawno się iuż tá Gadká miedzy ludzmi plećie/ Iákiego rzemieslniká nawięcey ná świećie? Licząc tu sáme Mistrze/ nawięcey máchlarzow/ Iesliże y pártácze nie máło lekárzow. JagGrosz C4.