Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »pokryć cienką warstwą czegoś, często tłuszczu, maści«: Ale vczynić mázánie takie: Wźiąć sáletry puł łotá/ oleyku rumienkowego 4. łoty/ wodki rumienkowey 8. łotow. To zmieszawszy/ ręce násmárowawszy/ trzeć wszytko ćiáło. PetrSInst E3. Kiedy woz násmáruiesz/ iákobyś trzećiego koniá przyprzągł. RysProv D. Znam jedno ziele dobrze i oczyma temi Widziałam, jako roście na najtłustszej ziemi, [...] Tem kiedy kto swą trzykroć skórę nasmaruje, Od szable i od ognia szkody nie poczuje. ArKochOrlCz II 387. A ieśliby się gęste zálęzenie tego robáctwá w zbozu znaydowáło; wźiąć śiárki, lagru, álbo od śledźi rosołu, z czosnkiem to wespoł pomięszáć y podłogę vmiotszy smárowáć tym, á Zboże ná to rośćiągnąć. szufle także od szuflowánia násmárowáć, rzecz pewna y dowodna tego niestátku do wygubienia. HaurEk 64. Tą kretą rosprawioną wziąwszy pędzel gruby/ násmáruy płotno. SekrWyj 67. 22. Czemu czásem wietrzniki ná domách skrzypią, á czásem nie? Kiedy koło v wozá skrzypiące záleie álbo násmáruie skrzypieć przestánie: ták też wietrznik pod czás dzdzu skrzypieć nie może. TylkRoz 42. Ach cosż to za niesmiertelnosc? rzekłem: wsżak się tu tylko Papieru y inkaustu, z Imieniem ich trochę zostawuje, sami jako y insżi mizernie giną? Ey głupstwoć to jest mieły Boże, głupstwo? abowiem, cosż mi potym że sobie mną kto Papier na smaruje, a zemną się niewiedziec co stanie? nic o tym nierozumiem. KomPetrozLab K8. Drugiego in Julio, czyli Augusto, gdy mucha największa, nagiego nasmarowawszy miodem przywiązują w lesie do drzewa, przy którym od much i innego robactwa zajedzony męczęską otrzymał koronę. DyakDiar 37. Warz w Oliwie Szałwią, násmáruy tym kiszkę y potrząśni proszkiem z Szałwiey wpraw uczyń to raz y drugy, pomoże. CompMed 245. OINDRE, V. act. (Frotter de quelque liqueur grasse.) Ungere. Inungere. Cic. Hor. NASMAROWAC nátrzeć czym tłustym námazać námaścić. DanKolaDyk II, 311. Między innemi powierzchownemi lekarstwy w tym prźypadku wodka macierżankowa kilka razy przepalana mocna, z kanforą y bobrowym stroiem do upodobania zmięszana; szyię nasmarowawszy lub chustami obłożywszy; wielką pomocą bywa. BeimJelMed 126. 2 Naczczo nigdy nie wychodzić, ale się rosołu napić albo Vinum medicatum, albo Carduos benedictos zażyć. Oleo scorpionum (z aptek) koło serca, po zauszu nasmarować. ChmielAteny III 453. Nasmarować, F. nasmaruię. 1) beschmieren, einschmieren. [...] 1) froter de quelque graisse; engraisser. [...] § 1) nasmaruy tym oleykiem mieysce dolegliwe. [...] T III 940. Pewna też iest, że ieżeli smyczek nasmaruiesz łoiem, choćbys całą siłą po stronie go pociągał, nie będzie znacznego dźwięku y brzmienia, bo wtedy naydrobnieysze cząstki do ruchu drżącego wzbudzone bydź nie mogą, od miękkich łoiu cząstek, iak pobudzone bywaią od chropowatych cząstek kolofonii, gdy temi nasmarowany iest smyczek. LisikFizyka 325. Można ieszcze i fugi w podłodze i w ścianach szpary smołą nasmarować, nad to wszelkiego gatunku drobnych naczyń z smoła postawić, w niey łapaią się wołki, chcąc ze zboża wyiść na ściany. SandHist 118. Oto obnażywszy sobie rękę, smaruię pierwszy i drugi palec teyże ręki masłem niesolonym, lub ciepłym mlekiem, potym klękam na to kolano, ktorey ręki palce nasmarowałem, i one obydwa wpuszczam w łono. PerzNauka 18.

◼ Przenośnie: ◼ Ale ze bo to drugi, łáciną sobie gębę nasmárowawszy, rozumie, iż to w sámey wyborney łácinie prawo Boskie iest, y nie rozumieiąc że to iest insza Ciceronianus á insza Christianus, iuz ledwie się y przeżegnáć umie, wszelką Duchowną gárdząc konwersácyą [...]. BrzeżOw C.

2.przen. »przekupić, dać łapówkę«:

Rekcja: komu; co

Nasmarować [...] 2) schmieren, Geld geben bestechen. [...] 2) graisser la pate à qu; gagner, corrompre qu. par des présents [...]. T III 940.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ nasmarować komuś ręce »przekupić kogoś, dać komuś łapówkę«: Aleć się on już leda o co gniewa. Oto się i o Toruńczany burzy: musieli mu nasmarować ręce. RespCenzCz III 331. Násmarowano mu ręce/ Idem Przédárowano go/ v. infrà. Kn 475. Obiecał wtym opellam, za ktorą mu przyszło ręce nasmarować, nie tylko hoc respectu, ale et alio ze mi obiecał Grudzinskich cale reconciliare: bo tego y Pan W-da antefata zyczy extreme. OpalKListy 102-103. Chceszli, aby cię medyk skuteczniej ratował, Trzeba wprzod, byś mu ręce dobrze nasmarował; On ci trunek opisze, ty mu smarowanie; Tym będzie ochotniejsze lekarstw opisanie. ZbierDrużWir I 34. ON DIT proverbialement, (Graisser la patte à un juge, le corrompre par argent:) Pecunià corrumpere ou oppugnare judicem. Cic. NASMAROWAC ręce sędziemu nápletać ręce. [...] DanKolaDyk II, 338.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Nasmarować [...] kto lepiey nasmaruie, temu nie skrzypi, prov. T III 940. ● Żeby szedziwe opuściwszy głowy, Na młodego dać afektu narowy Sprawę tak trudną boginie owe trzy Miały. A wiedząc, że kto tu opieprzy, Kto nasmaruje, ten pojedzie sporzej, Każda swych skarbów szkatułę otworzy. PotFrasz4Kuk I 277.

3.przen. znaczenie rekonstruowane »oczernić«:

Rekcja: ku komu

Więc jakoby wrota otwierając gościowi, Krakowa bez należnego (jakie był z Miechowa posłom szlachty krakowskiej ofiarował) opatrzenia odjechał, staroście mieszkanie odjąwszy, wielkorządcę nie dawszy, k temu jakoby nasmarowawszy, [...] z Krakowa wyjachał i aż na sejmie o konsens na odjazd żądał; jednak nie czekając go, ludzie, jako do pewnej nawigacyi, zebrał, okręty cudzoziemskie zaaresztował. PrakStężCz II 294. Utrata Wołoch, Inflant, Estonii, juris regii in ducali Prussia, Zadnieprza, jużci była i Ukraina nasmarowała, niechaj będzie zwierciadłem i hieroglifikiem kaczki onej, która kurczęta, Niemców, którzy Polaków wodzili. PotWoj1924 373.

NASMAROWANY
im. przym. czyn.

Formy: lp M. m nasmarowany; ż nasmarowana; n nasmarowane; D. n nasmarowanego; B. m nżyw nasmarowany; ż nasmarowaną; N. m nasmarowanym; n nasmarowanym; lm M. nmos nasmarowane; B. nmos nasmarowane; Ms. nasmarowanych

Znaczenia:

»pokryty cienką warstwą czegoś, często tłuszczu lub maści«: A jeżeliby się przydało na takim miescu, które by ciasne było do pochowania dział albo po czasie, że każesz naprawić loże, koła albo insze rzeczy, takowe kobylice NO będą najlepsze P dla zatrzymania i odjęcia sztuk P, zatkawszy czopem O. Nadto zatkać zapał R przędziwem kręconym, nasmarowanym łojem i węglem tłuczonym albo cegłą, aby nie doszedł deżdż żadną pomienioną stroną. AquaPrax 164. I ów się też nie barzo do bitwy komosi, Ale nasmarowaną, jako czynią osi, Która sucho pod wozem pospolicie skrzypi, Chowa broń, choć mu z pochew smarowidło kipi. PotFrasz2Kuk II 381. Tákich formeczek ile zechcesz sobie nárob/ miawszy ich podostátku. Rospuść iáko wyżey káruk biáły/ uiąwszy go trochę w státyszek iáki/ fárbą táką álbo owáką/ srebrem albo złotem muszełkowym (według upodobánia) czerwoną/ lazurową/ nákrápiáną/ żołtą/ etc. rostworz/ i letnie wyley ná formiki cynowe; násmárowáne iednák pierwey ową gorzáłką/ żołćią wieprzową rostworzoną/ o ktorey niżey. SekrWyj 116. Y mowią: gdyby wźięty był ud lewy struśia, y wárzony w ocćie, á tym násmárowáne było mieysce, z ktorego włosy wyrastáią, nigdy potym nie będą wyrastáć. AlbSekr 332. [...] był ich usus u Lacedemończykow, Rzymianow, Zydow, y innych Narodow, Práwa, Edykta, y cokolwiek perennitati chciała kredytować starożytność, na miedzianych sztychowała tablicach, albo in tabulis ceratis, alias deskach woskiem odzianych, albo grubo nasmarowanych, lub na tablicach marmurowych, przykład maiąc od samego BOGA, mandata swoie na kamiennych ludowi swemu podaiącego tablicach. ChmielAteny III 32. Item wykop doł na trzy stopy wszerz, na pięć w głębią, koło zachodu słońca wstaw kociełek tłustością nasmarowany, albo konewkę cynową, albo ołowiane naczynie, nakryć gałąskami suchemi, ziemią przysyp. ChmielAteny III 469. Słysząc wielu upewniaiących, iż można odpędzić wołki smaruiąc essencyą terpentynową szufle, ktoremi zwykło się mieszać zboże, ażebym sprobował, ieżeli ta essencya w rzeczy samey nie podoba się temu robactwu, kazałem zrobić dwie wielkie szuflady, z ktorych iedna była wewnątrz mocno nasmarowana essencyą terpentynową; potym obie kazawszy nasypać ziarnem, między ktorym było wiele wołkow, uważałem, iż w obydwoch szufladach robactwo to spokoynie się zachowało. DuhBrzPDzieło 597. Pewna też iest, że ieżeli smyczek nasmaruiesz łoiem, choćbys całą siłą po stronie go pociągał, nie będzie znacznego dźwięku y brzmienia, bo wtedy naydrobnieysze cząstki do ruchu drżącego wzbudzone bydź nie mogą, od miękkich łoiu cząstek, iak pobudzone bywaią od chropowatych cząstek kolofonii, gdy temi nasmarowany iest smyczek. LisikFizyka 325. Obłożyć zatym ranę plastrem nasmarowanym maścią Digestif albo Basilicen zwaną. KurFSangOpis 83. Tak nie tylko rdza zginie, lecz nigdy się potym więcey tak nasmarowanego nie chwyci żelaza, choćby nawet w wilgotnym stało mieyscu. AlletzAlb 153. Gdy łaty iuż są przybite, biorą się prąciki cienkie drewniane, i kiedy w końcach zostaną tynkiem nasmarowane, kładzie się między balki na owych łatach. OpisWyn 53.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ mieć ręce nasmarowane »dać się przekupić, przyjąć łapówkę«: Większa część Panow, radziby mieli takich slug, ktorzyby mieli nogi ielenie, uszy ośle, ręce nie nasmarowane, a gębę zaszytą, y ktorzyby ich nigdy o Nic nie prosili. CoqMinNic B6.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Patrz smarowany, posmarowany, *usmarowany.