1.»ten, kto nie opowiada się po żadnej ze stron, zwykle politycznych«: Rokosz jest zgromadzenie wszech stanów koronnych szlacheckich, do jednego nierozdzielnego ciała wolności szlacheckich należących, na którym stany koronne i wszytko rycerstwo króle, pany swe, kiedy im podług poprzysiężonych praw nie panują, kiedy prawa koronne łamią i wedle nich się nie sprawują, kiedy paktom nie dosyć czynią, kiedy wolności szlacheckie znieważają i kiedy co takowego ku szkodzie i upadkowi Rzpltej i wolności szlacheckich czynią etc., sądzi, z państw zsadza, a inne na ich miejsce obiera, rady złe, dobrego i skazy w Rzpltej i swobód szlacheckich nie przestrzegające etc., karze obłudne napomina i ad officium redigit, neutralistyet partisantes cnotą i poczciwością obowięzuje a do kupy zwoływa, in contumaces poenas sancit, rany i urazy Rzpltej leczy, wolności waruje, ekscesy i abusus naprawia, prawa podług potrzeby Rzpltej stanowi.DyskSzlachCz II443. Z inszych siłu, którzy byli przy sprawie pp. Zborowskich, nie z daleka mię widzieli, ale tuż przy nich; jako w każdej sprawie ani Piotrem, ani Nikodemem, tak i w tamtej nie byłem i na każdym placu, gdzie się sprawy Rzpltej odprawowały, chorobym sobie nie zmyślał i ani neutralistą (bo takich w Atenach wieszali) byłem.JazStadListyCz II181. Co słysząc rokoszanie, iż król nadspodziewanie ruszył się przeciw nim, poczęli ustępować, a ów senator neutralista, więcej w pieniądze, aniżeli w siłę potężny, który przy rokoszanach stać obiecował wiernie, wiedząc o królu, iż z wojskiem wielkim a niezwyciężonym nie daleko, zląkł się i przyszedłszy ku niemu, rzekł mu: [...].KrysPasCz II54. Lecz jeśli i senat nas tak odstąpił, że go i części małej w liczbie po sobie nie mamy, apostolstwo i nie wszystko i nie tak gorące, jako taka rzecz wielka potrzebuje, i dobrze zbrojnych i rezolutów mało między nimi, a więcej oziębłych i neutralistów i nervus rei gerendae deest i żadnej nadzieje w ratunkach sąsiedzkich niemasz, tam lepiej cedere temporibus i ultro zapaść i pany nam niepożyteczne tak znosić, jako głód, powietrze, grad, nieurodzaj i inne plagi boskie [...].CenzProgCz III425. I za jego ochroną, bo był człowiek tam wszędzie znajomy, dobra swoje miał, a do tego neutralistem, przejechałem bezpiecznie, alias musiałbym był o konwój jaki dla przeprowadzenia, ba i spory, starać się.PacOb50. Ci zaś co w tamtéj stronie majętności swe mają, ordinarie są neutralistami, ani téj ani owéj stronie nie pomagającymi i mają na to patenty, tak od Hiszpanów jako i od Olendrów, aby i same osoby i dobra ich w pokoju były zachowane.PacOb51. Strón uchodzę/ ni do tey ni do owey przystáię. [...] Néutrálistą być/ et. Néutrálizować [...].Kn1076. Pan Ian W-dzic Brzeski vpuscił de feruore y odmienił się był w Mediatora. Miedzyrzecki Casztellan srodze partializował tosz y X Biskup z swymi. P. Starosta Miedzyrzecki neutralistą. OpalKListy93. Jmp Humieniecki jako wielki statysta i neutralista obszernie wyraził te dwa punkta: zgodę panów litewskich i wojnę szwedzką [...].DiarSejm209. Będźiesz ustáwiczne miał wydatki, y o niebespieczeństwie záwsze myślić będziesz, ábyś dla tego gotowe miał pośiłki: Jeżeli go rátowáć będźiesz? woynę ná śię uknuiesz; ieżeli nie? ábo go nieprzyiaćielowi ustąpisz; ábo neutrálistą sporządźisz.LubSMączVan36. Ieżeli pod czas rewolucyi, bydź Neutralista, rzecz iest pożyteczna.WierKFama152. Kryiąc się po kątách tacy Neutralistowie, utriq[ue] parti ad vexam ná celu stoią: qui uni nolunt, duobus serviunt.WierKFama153. Nie zamki, nie Fortece, nie święte Kościoły, Bespieczność, respekt, miáły; miedzy przyiácioły Zmyslonymi, nic względu ná Szlácheckie dwory; Wszystko padało ná łup dzikości bez sfory. Czyś przyiaciel, czyli nie, czyś neutrálista Wyprzątnionoć szkátułę y gumno do czysta.GośPos3. Umiera w tym Olsztyńskie Xiążę, brat Krola Duńskiego, po ktorego ześciu, gdy kontrowersya między Polskim y Duńskim Krolem, o Biskupstwo Kurońskie, ktore on trzymał, zaszła; y na woynę się zaniosło, Farensbach chcąc obie strony ukontentować, miał się za neutralistę.NiesKor II145. O Szpiegach. §. II. Ludzie tego narodu, ktory iest neutralista, mogą bespiecznie służyć za Szpiegow, ponieważ pod pretextem przeiazdu albo handlu, ieżdzą ziednego kraiu do drugiego.MarcenZagórRef II282. A oto w opłakánych in An[n]o 1697 et 1733. rewolucyách, ktoryż z IchMośćiow Biskupow, ták serio prowadźił strony rozrożnione do iednośći? ktory ták diligenter biegał, ut averteret scandalu[m], raczey więcey Politykow, którzy indueba[n]t studia partium. Zaden neutralistą niebył, żaden obudwu, błędom nieopponował się, nocivum videns non avertit, á do tych nieszczęśliwośći nigdyby nieprzyszło, gdyby Senat Duchowny, to iest IchMość Biskupi z Prymasem zgadzali się, ktory lubo iest w liczbie mnieyszy, ále mocnieyszy, y zápewne Swicki Senat ná swoię stronę przećiągneliby, y pogodźili.RadzKwest97. Brat mój albowiem nie jadąc na sprawę do Mińska — czy to dlatego, że nie aprobował procederu z księciem kanclerzem prawnego i aby pojechawszy do Mińska nie był do ekspensu prawnego pociągniony, czyli też unikał od narażenia się księciu kanclerzowi i niby to chciał być neutralistą — jednakże aby pokazał dla mnie przyjaźń, pojechał do Czerwonego Dworu na wesele moje.MatDiar600. Niechźe więc te zważy Nayiaśnieysza Rzeczpospolita, a ieżeli ie pożyteczne y skuteczne dla siebie uzna, niech do przyięcia nowo obmyslonego sposobu przez postanowienie Neutralistow przyłoży starania do uszczęsliwienia siebie, ieżeli zaś te uzna bydź niepożyteczne, to przynaymniey z dobroci serca swego niechay przyimie szczere me chęci do salwowania y ratowania Oyczyzny, a ia ten szczegulny zakładam cel uszczęsliwienia mego, abym iak nayprędzey mogł widzieć Oyczyznę w naymilszym, w naypożytecznieyszym dla Polskiego narodu w naychwalebieyszym, w naytrwalszym, w naypomyslnieyszym y wszelkiemi Błogosławieństwy od Rządcy całego świata w napełnionym uszczęsliwienia stanie. SienSpos a7v. Neutralista. der keinem Theil Beyfall giebet. qui n'est ni d'un coté, ni de l'autre; qui est neutre.T III964.
2.»ten, kto nie postępuje zgodnie z jakąś doktryną religijną lub w nią nie wierzy«: Piękna to sentencya ná Neutrálisty/ ktorzy nie wszytkiemu wierzą co kościoł Kátholicki uczy [...].BirkNiedz236. [...] Elearowie dobrą potuchę na kazaniu wziąwszy o przyszłej stypie wojennej, którą cesarz chrześciański uczyniwszy, aby heretyckiemi łachmanami przyodzianego precz wyrzucił, a wiedząc iż gdy wzywał na pomoc własnych poddanych swoich, jedni mu się wsią wymawiali, to jest iż im pilniej księstw albo dziedzin swoich bronić, a ci są neutralistowie, a po prostu obłudni heretycy, pod tym płaszczykiem lud chowając, cicho broić pomagający [...].DembPrzew56. [...] 10 Julii w dzień niedzielny przez Ewangielią ś. o włodarzu nieprawości, który się zdradliwie z winowajcami Pana swego porozumiewając i t. d. potocznie nauczał być Frydrycha Falzgraffa (poddaństwem). Włodarza cesarskiego i okoliczne neutralisty z nim się porozumiewające, uczestnikami jego nieprawości, a zatem i jakiegoby poszanowania od Elearów godni byli, tak Falz Jako i okoliczni neutralistowie.DembPrzew83. Które szemranie przeciwko Elearom dla tego podobno Pan Bóg dopuścił około 4 dnia września, aby pokazał iż to dobrze czynili, co neutralistom choć i w sabat nie folgowali, bo w tę niedzielę Ewangielia przypadła: Iż gdy Pan Jezus poszedł w sabat do jednego Faryzeusza, (też to neutralista był, ni z Bogiem, ni z ludźmi) pożywać chleba, oni go podchwytali (to jest w człowieku opuchłym) o zgwałcenie sabatu.DembPrzew103. Tomász Neutrálistá, wszytko coś powątpiwał, ná dalszą deliberácyią brał, Thomas dubitat.MłodzKazI 29. Uczcie się NeuturálistowieNeutralitatem, álbo przychylność do tey i owey strony chowáć.MłodzKazI, 313.
3.»organizm, który przystosowuje się do otoczenia«: [Nietoperz] Iest według Ezopa Neutralistą, to iest Ptakom y bestyom ziemskim pro exigentia czasu się akkomoduiącym.ChmielAteny1755 I613.