Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »bezczelność, zuchwalstwo, brak wstydu«: Niewstydu nie mám tákiego/ iáko ty. Vide. Ták niewstydliwy nie iestem iáko ty. ManTobPhr 96. Jáki niewstyd tego szálbierzá [kalwinisty Bezy]/ ták bespiecznie żártuie z táiemnic świętych Bożych. BirkNiedz 590. Niéwstyd/ Impudentia [...] Inuerecundia [...] Impudica impudentia. Impudicitia [...]. Kn 540. Po śmierci Mehmetowej jego przyjaciele prędko się rozwinęli na różnych sekt wiele: Abubequer Araby, z sobą Troglodyty, Persy Halli pociągnął, a Odeman Scyty, za Omarem dom wszytek otomański idzie. Ale i ci, przejrzawszy w swoim się niewstydzie i gusłach nieskończonych, różnie się kinęli [...]. TwarSLegK 169. Celnictwo pełne niewstydu, o grosz ieden, o szeląg bez wstydu domaga się, Impudentiae plena sunt. Widzi że ubogi, nie masz co wziąć, krew z niego wysysa. MłodzKaz IV, 218. Proszę uniżenie Wm.M.M. Páná/ ábyś się od tey spráwy (jeśli będzie miał tyle czołá y niewstydu/ żeby się z nią w tám tym sądzie ozwał [przeciwnik]) absentowáć nie raczył. DobrPol II, 63. IMPUDENCE [...] NIEWSTYD Sromota, bezecność, niewstydliwość, Bezwstydność [...] Swiadoma iest niewstydliwość tey osoby. DanKolaDyk II, 148. Niewstyd. Niewstydliwość. Unverschämtheit, Schamlosigkeit. éfronterie, impudence. § nienasycona niewstydliwość. T III 1050.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ zawiązać oczy niewstydem »nie wstydzić się swojego nagannego postępowania«: [...] zawiązawszy oczy Niewstydem gmin Krzyzakow oslep się potoczy Na Polską krew slachetną [...]. DrobOpow 77. ◆ zawiązał komuś oczy niewstyd »ktoś nie wstydzi się swojego nagannego postępowania«: Hey komu Bog iest miły y kogo obchodzi Ta nieczesc Chrystusowa? komu się niegodzi Oyczyzny byc odrodkiem? niezawiązał komu Oczu niewstyd? Zabiegay cięszkiemu pogromu Zawczasu. DrobOpow 47.

2. »niemoralne postępowanie; rozwiązłość seksualna«: [Zwrot do różnowierców] Kwituiemy was y z niewstydow Ministrow wászych/ w ktorych oczy są cudzołostwá pełne/ y grzechu nieustawáiącego. BirkEgz 15. [...] przyczyną [przechodzenia na islam jeńców chrześcijańskich] brańców owych cera i wiek młody, gdy na niewstyd wszelaki popuszczą im wodze, na której nie nowina paść i starym drodze. TwarSLegK 213. Wstyd panieński na niewstyd psom Krymskim wydany, Niewinne obrócone dziateczki w pogany. ZimBSiel 149. Iáká tám będzie konfuzya y krwawe zawstydzenie potępionych? gdy się ich ukryte niewstydy y zbrodnie przed iednym spowiednikiem świętokradzko często táione/ przed cáłym światem zwielką ich hańbą wyiáwią. BujnDroga 143. [...] niedalekiego żałuję sąsiada, Słysząc, że mu się żona z pachołkiem przekrada. [...] śmierdzi cały dom, Kwoli jednej wszetecznej niewiasty niewstydom. PotMorKuk III 177. Jadąc przez Łukowice wiele biedy narobili po wsi, gdzie co napadli to brali, z kobietami niewstydy czynili. OwsRocz 41. [W kościołach] święte progi, filary, oczapy, Rospusna w swojej hołota niekarze, Sprofanowawszy niewstydami farby, Na wielkie wszyrz, wzdłuż porąbała karby. MałpaCzłow 168-169. PAILLARDISE [...] NIERZĄD niewstyd porubstwo wszeteczeństwo nieczystość DanKolaDyk II, 323. Iak wiele tákowych się znayduie [...] ktorzy to rozumieią [...] że im wolno we wszelákich niewstydách áż po uszy brodzić. DanOstSwada V, 22.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ niewstydu patrzyć: COQUETER (Parlant des dammes) [...] NIEWSTYDU patrzyć mowiąc o białogłowie wdzęcznemi oczami chłopow zwabiać. DanKolaDyk I, 367. ▲ parać się niewstydem (sz. zm.): [Wenera] ták wiele sprosnych popełniłá złości: Bo się raz zległá z Marsem drugi raz niewstydem Páráła z Anchizesem, niegdy z Adonisem. DamKuligKról 204. Niech żona moiá będzie cudzołożną, Niechay z nią pełnią wszeteczność bezbożną Wszyscy, ktorzy się paráią niewstydem. ChrośJob 114. ▲ płodzić niewstydy: Słuchałeś łotrá [Mahometa]/ psiną oczy zákrywszy płodziłeś niewstydy: cierpże/ y kąpay się w tey sadzáwce/ ktora tákim nágotowána/ z ogniá y siárki. BirkOboz 37. Prozerpino [...] Powiem jakić stoł w piekle bywa miły Jak z mężem płodzisz niewstydy [...]. LucChrośPhar 198.

3. »hańba«: Nigdy on [Cezar] tego pewnie nie doczeka Abym miał zywot w srogim brac niewstydzie Za poddanie się [...]. LucChrośPhar 108. W wielkiey smiałosci kiedy biegą owi, Przez plac ktorym się dwa obozy dzielą; Niechcąc ku hańbie przysc y niewstydowi Brutowe Pułki na nich się ośmielą [...]. ChrośKon 254.

4. »bezczelny człowiek«: Biada wam, biada, strojni galantowie, parkotem niebu śmierdzący kozłowie – w kotłach siarczystych będziecie smażeni, w smole warzeni. Biada wam, którzy w nierządzie mieszkacie abo małżeńskiej wiary nie chowacie, wszeteczni ludzie, brzydcy niewstydowie, sprosni wieprzowie. BolesEcho 82. Twój przodek [...] mężnym sercem w okazyjach stawał. A ty [...] z okazyi na pierwszy głos trąby bez serca, bez czoła uciekasz, substancyi zacnie z przodków nabytej lada jako i niepoczciwie zażywasz, burdelu, podwiki i wszelkiego nierządu pilnujesz, pijaku, kostyro, niecnoto, niewstydzie i obmierzły kiernozie [...]. MałpaCzłow 176.