W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 25.06.2009
NOS rzecz. m
Słowniki:
nie notują
Najwcześniejsze poświadczenie: 1656-1688
Formy: lp D. nosa; B. uż. nżyw. nos; N. nosem; ~ lm M. uż. nosob. nosy
Znaczenia:
»narząd węchu u ludzi; dziób u ptaków«: Są y insze [ryby] cudowne bardzo co iak uptakow skrzydła iak ubocianow nosy y głowy. PasPam 65. Dalismy Sobie pokoy. Dopiero Pana Zeleckiego podnosić z ziemie Pana kordowskiego trzezwić wodki w nos lać, zęby rozdzierac. PasPam 220-229v. Z piianemi ich Pacholarzami Cuda robili w nos im papier zapalali, wąsy im roznemi rzeczami smarowali. PasPam 229v.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: grozić palcem (sz. zm.), pogrozić komu palcem od nosa »poruszać palcem na znak ostrzeżenia przed karą (z bliska, w oczy)«: Pogroził mu palcem od nosa. PasPam 175. Then syn iego nieutcziwie szie stawyl przed prawem, z oyczem szie sprziczaiącz ij palczem grozacz. KsKasUl I, 308. Chociasz iuż iego ustá mártwe milczą, Przecie im babo ieszcze grozisz palcem. DrużZbiór 208.
Związki frazeologiczne: kurzyć komuś pod nos (sz. zm.): Zle uczyniwszy ieszcze gloriatur [chełpi się] y Stanom Rzeczy Pospolitey kurzy pod nos ale na taką Hardość do Stanie wierze y Miecza [rzecze] Na co ia znowu daię taką Replikę. Insza to iest rzecz bydz obwinionym a insza winnym. PasPam 138. Ci zdraycy siła nąm pod nos kurzą zaczym y my tez musięmy dla złych ludzi y o pocciwych opacznie porozumiewać. PasPam 150. Na cos cie przyiechali zebys cię mię konfundowali że to ia widze że mi przez tego piiaka cały dzięn kurzycie pod nos a ia Cierpiałęm. PasPam 229. ◆ kontent jakby go bocian nosem iskał: Kontent iakby go bocian nosem iskał. er denckt es hat ihn ein Naase geleckt. il s'imagine d'avoir raison d'étre content; il croit avoir trouvé la pie au nid. T III 63. ◆ nos zwiesić, spuścić »spokornieć, posmutnieć, pozbyć się buty, dumy«: Tu kozdy nos zwiesił mysląc sobie pierwsze nieszczęscie. PasPam 90v. Pan fiercyk nos zwiessił. PasPam 154. Zaraz Turcy spuscili nos z gubiwszy to Woysko ktore mieli za naylepsze. PasPam 246v. ◆ ująć kogoś za nos »kierować, rządzić kim, pozbawić kogo własnej woli, decyzji«: Iuz y krola uięto zanos kiedy pozwolił z kancellaryiey Uniwersały na Seymiki przed Seymowe do woiewodzt[w] proponendo novam Electionem Stante vita. PasPam 188v. ◆ pod nos »blisko«: Przykrzeysza [...] Bellandi Maniera kiedy to z kilku dziesiąt Tysięcy Samopałow zakurzą pod nos kiedy to z kartanu iako ceprzyk kula zapruszy oko. PasPam 207. ◆ skrzywić nos »okazać niezadowolenie, dezaprobatę«: Krol na to skrzywiwszy nos uśmiechnął się trochę. PasPam 286.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: MOUCHER [...] FRANCUSKIM przysłowiem mowiemy [...] Il ne se mouche pas du pied. [...] Nie nogą sobie nos uciera frant bywalec nie dudek. DanKolaDyk II, 283.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Związki frazeologiczne: nos zwiesić: [...] kiedy Zoná będzie miáłá w tobie ukontentowánie/ á pozna też iák Kuropatwá Cwiká po oku/ to to iáki táki poydzie nos zwiesiwszy [...]. GorzWol 11. ◆ grać komuś na nosie: grać komu na gębie, na nosie. einem auf der Nase spielen. injurer qu à son nez. T III 414. ◆ wyżej nosa gębę nosić »wywyższać się«: wyżey nosa gębę nosić. sich aufblasen, die Nase hoch tragen. lever la crête; lever, sécoüer le menton; morguer. T III 369. ◆ jak (komuś) mucha w nos wlezie »jeśli ktoś jest nie w humorze«: A wzdy Pan Małżonek upiwszy się/ álbo iák muchá w nos wleźie/ wszytkiemi tymi tytułámi Zonę swoię uraczy. GorzWol 47.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autorzy: SPas, Red.