Słownik XVII wieku

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1601-1616

Formy: lp M. m nowy; ; ż nowa; D. m nowego; ż nowej; n nowego; C. m nowemu; ż nowej; B. m nżyw nowy; żyw nowego; ż nową; N. m nowym; ż nową; Ms. m nowym; ż nowej; lm M. nmos nowe; D. nowych; B. nmos nowe; N. nowemi; Ms. nowych

Znaczenia:

1. »ten, który występuje po raz pierwszy; świeży; nastający«: Dworu Hospodárskiego grandeca. Po przysionkách okropni drábántowie stali/ Z kąd ná gorę do iasney podá się wschod Sali: Gdzie gędków Hospodarskie melodyą nową Foiary/ y niewdzięczne Dzingc się ozową [...]. TwarSLegK 41. Aczci i ona baroka szara już barzo licha, wytarta i krótka, i tej by nowej potrzeba. ŁugowPodr 254. Rozdział VII. Nowa burza złego., Dwor Zwiąskowych ná Osobę stimuluié: Tátarow záćiąga, contemptámi, Pásquilámi, przegrozkámi karmi. LubJMan 42. Roku Panskiego 1657. Mielismy woynę Węgierską na ktorą były zaciągi nowe. PasPam 52. Iako tedy ten Rok pięknie się skonczył [...] tak y tęn nowy dosyc się w fortunie zaczął. PasPam 62. A teraz chwalebni Tumulanci [...] dziękuią wielce że [...] Chrzescianską wyswiadczyc [...] raczyliscie usługę ostatnie Swiatu daiąc Vale Nowey zas wiecznosci Salve. PasPam 87. Naprowadziłem konia [...] na krzaki iak owo bywaię [bywają] wyrębane a nowemi Latorosciami obrosłe. PasPam 104. Myslę sobie czy tam znowu wymyslili na mnie co nowego. PasPam 150. Niewdzięcznie bardzo akceptowała [wydra] tę wyprawę na nową słuzbę, piszcząc wrzeszcząc w kladce [...] A zem poszedł do izby niechcąc Słuchac tego co mi iey zal było. PasPam 245v. Elekcyią Nowego krola złozono pod Warszawą in Maio. PasPam 246v. Wyprawiłęm ią [wydrę] tedy na nową Słuzbę. PasPam 254v. Piliśmy w nowej izbie, ni myśląc ni o czym. Nazajutrz, aż oblane wszytkie węgły moczem; Z osikowegoć, rzekę, i zewnątrz i z dworu, Nie z inszego ta izba budowana boru. PotFraszBrück I 527. Nie wielickim bachmistrzem, lecz przezwiskiem nowym, bezpiecznie zwać cię mogę mistrzem Bachusowym. Zawsze siła dobra, ile człek pamięta, najwięcej wina dajesz w Bachusowe święta, Skąd nie wyszumawszy się Helikońska dama Oddajeć to, starosto zacny, anagramma. PotFraszBrück II 298. Ieszcze w nieostydło po Corce twoiey Łoznice, w szesc niedziel bezwstydny Wdowiec nową Połowice wprowadził. SzołHist 8. Idzie potym nowy Cesarz do Meczetu [...] modli się, y od Muftego naywyższego Arcyprałata ich Religii bierze Benedykcyą. ChmielAteny II 479.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ Adam Nowy (sz. zm.) »Jezus Chrystus«: Ieszcze nie puścił się świata ktory ustawicznie trapi pokusami swoimi. Ale wierzę iż miał na oczach swoich y nowego Adama Chrystusa Pana Adama niebieskiego. Adam nowy Chrystus. nazwanego także kmieciem od Proroka: Czemuż to Panie, będziesz iako kmieć na ziemi? BirkOboz 15. ▲ Nowy Babilon: Turka oczekawać – to jest własna pokora nurców rakowskich, nowego Babilonu w Polszcze. ApenZawKontr 338. ▲ Nowa Babilonia: Od tego mieysca itinere unius diei, to iest dźień drogi uszedłszy, iest Nowá Babylonia ex ruderibus stárey wybudowana, nie większa w cyrkumferencyi nád Bononią Włoskie Miásto. ChmielAteny1745 I 103. Petrus de Valle nowy Peregrynant, y wielkiego rozeznánia świadczy, że od teraźnieyszey Nowey Babylonij, Stará Babylonia niżey Eufratesa, y Tygrá Rzek leżąca, dáie się widzieć in ruinis, wielkie mogiły obálin reprezentuiąca. ChmielAteny1745 I 103. ▲ cło nowe: Więc i to efficere mają, aby cła nowe, solne komory, a osobliwe bydgoskie zniesione były. AktaPozn I/1 222. Panowie Administratorowie cła nowego tak ze Akcyzy Reddant swoich expensow y tak że zeby byli sądzoni. PasPam 218. W nagrodę zaś kosztów podjętych około fortec wielgopolskich utrzymania, cło nowe i stare na Wiśle i Nogacie do lat siedem onemu pozwolono, a tak żeby on zaraz prezydia swoje z Poznania, z Kalisza, z Kórnika i inszych sprawdził. JemPam 262. ▲ Nowy Świat »Ameryka«: Indianie Brasilianie y inni na nowym swiecie [...] ledwo Chałupki albo kucze, budki podłe maią. NarArch 34.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ Nowy Zakon: Hieronymus CARDANUS z Mediolanu Xięstwa Włoskiego oriundus, Medyk i Matematyk sławny, powierzchowny Chrześcianin, a w sercu Ateusz. Nauczał w swych księgach blaspheme & impie, że Prawo starozakonne Żydowskie wyszło od Saturna. Nowy zaś Zakon, albo Ewangelia, od Jowisza i Merkuriusza; a zaś Alkoran Mahometa od Słońca i Marsa. ChmielAteny III 607. ◆ Nowy Testament: NOWY TESTAMENT PANA NASZEGO JEZUSA CHRYSTUSA. W ktorym śię zámykáją Kśięgi; Ewángelia wedlug S. Mátteuszá S Márká S. Lukaszá S. J Dzieje Apostolskie Listy S. Páwlá Do Rzymiánow Do Koryntow dwá Do Gálátow Do Efezow Do Filippensow Do Kolossensow Do Tesálonicensow dwá Do Tymoteuszá dwá Do Tytusá Do Zydow Lis S. Jákubá S. Piotrá dwá S. Janá trzy S. Judy Objáwienie S. Janá. BG 1137 (tytuł). Żydom stary, nam i ten, i nowy obrazow Testament zakazuje, dopieroż bałwanow. Nie mogłem ich u żydow znaleść y poganow, I chybaby na świata trzeba jechać końce, Kędy jeszcze nie doszło prawdy Bożej słońce, Aż tu, gdzie go prawdziwi wyznawamy chwalcy, Żydzi nas i poganie zową bałwochwalcy? PotFraszBrück II 5. Niepoprawne zródło .

2. »jeszcze inny, dodatkowy«: Czyi to jest partus związek na tego Nowego trzeba Piekła. PasPam 139v. W kim się zas te Oboie z chodzą requisita Tego Dom nowym sławy splendorem zakwita. PasPam 273.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ nowy Absalon: Kiedy chodzisz po lesie, toć radzę zaiste: Schylaj głowę i mijaj drzewa gałeziste Byś włosami złocistymi, tą głową kudłatą Nie wpadł, nowy Absalon, w gałąź rosochatą. GawBukBar II 134-135. ▲ frukt nowy »świeży owoc«: On to w Kolonii Wilhelmowi mniemanemu Cesarzowi, w ogrodzie Dominikańskim podczas zimy cięszkiey sprawił bankiet, na ktorym frukta nowe, y kwiaty pokazały się, y ptastwo spiewaiące dało się słyszeć. ChmielAteny III 125.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Chłop ná nowe buczno każé/ sporo piié. KnAd 62.