Słownik XVII wieku

Znaczenia:

zachęta do działania »dalej«: Nuż dokázuyże męstwá/ żołnierzu zuchwáły: Potykayże się z ludem swoim wodzu śmiáły. RożAPam 14. Bá nuże proroku/ Teraz dokázuy cudow/ kiedy wszystkim iáwno/ Wszákeś Synem się Bożym powiádał nie dawno. RożAPam 37. Nuże sługo dobry, wnidz do krolestwá Páná twego. BirkOboz 15. Angelus custos ad animam Podz za mną bracie miły gdzie cię poprowadzę Tam cie ia w tronach Aniołow z swiętemi posadzę Zasłuzyłes to bowiem uboga wiecznego Bos zazywał w ciele swym zywota ostrego Nusz terasz za on ostry podz do spokoinego. KodKon 98. Y rzekł jeden do drugiego: Nuże náczyńmy cegły/ y wypalmy ją ogniem: y mieli cegłę miásto kámienia/ á glinę iłowátą mieli miásto wapná. Potym rzekli/ Nużesz/ zbudujmy sobie miásto/ y wieżą/ ktoreyby wierzch dosięgał do niebá/ á uczyńmy sobie imię/ byśmy się snadź nie rozproszyli po obliczu wszystkiey ziemie. BG Rdz 11, 3-4. Ey nuż błogosławcie PANU wszyscy słudzy Pańscy: ktorzy stawacie w domu Pańskim na káżdą noc. BG Ps 134, 1. Nuż z rádością używaymy/ wszech potraw Wielkonocnych [...]. KancPol 215. Nu, przeproście się teraz, potym spać będziewa; Przespawszy się, to też do trzody pójdziewa. DialJezOkoń 296. CHORUS [...] W KOLEY, Koleią, słowo ktorego zażywaią przy ochotach stołowych, kiedy ieden piosnkę záspiewawszy záprasza drugich áby toż powtorzyli mowiąc: w koley, daley nużesz z koleią. DanKolaDyk I, 306. COURAGE [...] DALEY nużesz śmmiało, zachęcaiąc kogo do czego y sercu [!] mu wczym y ochoty dodaiąc. DanKolaDyk I, 386. nuże daley. wohlan weiter. après; après après; continuez; continuez le reste. nuż tedy śpiewaymy, tańcuymy. auf lasst uns singen, lasst uns tantzen. sus sus chantons, dansons. T III 1781.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ nu jedno, nu jeno, nuż jedno, nuże jedno: Nuieno Soyka bracie pogodzmy ich teraz Niech sie przy nas przeproszą y obłapią zarasz. KodKon 122. Nuż/ nu/ nużé/ nuż iédno. Eia [...] Age licemini [...]. Kn 554. Hortandi [...] Nu iedno/ nuże iedno En nu doch KellGram 179.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kiedy z cudzego tedy Nu, Nu, á kiedy z swego tedy/ Nie, Nie. RysProv 42.

NUŻE, NUŻ, NU
w funkcji predykatywnej

Formy:

Znaczenia:

1. wskazanie na gwałtowny charakter czynności »dalej«: Widząc Zydzi że źle/ że obrázili Páná Bogá tą pożądliwością pokármow świeckich/ wzgardziwszy pokármem niebieskim. Nu do pokuty/ nu do modlitwy/ do ofiar. StarKaz 80. Gdy chcesz miec comedią poyrzy kiedy iedzą Iakie rwetes y iaki chała[s] szarpanina Drugi miasto pieczęni trafi wreke swego Towarzysza nuz załęb [...]. OpalKSat 37. Począłęm rybę ieść arz wniey okrutnie smak dobry nuz ia ią ieść. PasPam 65. Moskwa zaraz poczęli się mięszać, my tez natrzęmy Nuż w nich złąmalismy ich zaraz. PasPam 93. Uderzą w nas [...] widzą mokrych, że z kazdego Ciecze a Strzelba przecie daie ognia. Nuz w się. PasPam 112v. Nagnalismy ich na ogrody płoty gęste nuz się łamać my też natrzemy. PasPam 157v. Wsiadłęm na konia. A Zerosławski leci zadyszał się nuz koło mnie ustąp że mi tego. PasPam 163. We trzech milach dognali mię dway Mieszczanie nuz wprozby. PasPam 170. Przyidzie wiadomość ze iuz Lubomirski y z zwiąskami w tyle dopieroz my zdesperowawszy ze ich iuz ugonić nie podobna nuz z nimi traktować o pokoy a postaremu my się gonili atraktowali. PasPam 200v. Turcy [...] wyszli w pole [...] y [...] naypierwey na te Chorągwie skoczyli ktore we czwartek poczęły uciekać nuz się bić. PasPam 265. Coż się stáło? dissymulowáli żołnierze, ále białegłowy milczeć nie mogły, nuż z Piotrem w swary. MłodzKaz IV, 97.

2. zachęta do działania »dalej«: Niechay odłożą w imię Páńskie. Nuże Dziatki do pácyn/ do lask. ([...] Nu Kinder zu den Rudern/ zu den Stangen). VolcDial 141v. Włodarz. Nu w swą Sąsiedzi/ iabym wszytkim rádził/ Boć też iuż zły duch Páná przyprowádził/ Podzmy pocztę mu iáką zgotuiemy/ Boć też iuż wierę dawno rokuiemy. LamChłop A4. Nuż go/ nuż weń/ dobrzéż go. Perge in virum [...]. Kn 554. nuż go; nuż weń. frisch auf ihn los; drauf zu. tuë tuë; ataquons le vivement. T III 1082.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ nu jeno: Aza nie macie Apostołowie Páńscy żeglarzow przytomnych? [...] nu ieno brácia do łopáty, Páná nie turbuiąc, prędzey u lądu będziecie. MłodzKaz II, 338.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

Warianty fonetyczne: NUŻ || NOŻ

Słowniki:
SStp, SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują

Znaczenia:

1. wprowadzenie nowej informacji na dany temat »poza tym«: [...] Elearscy ciurowie tylko szaty, konie, szpady i muszkiety, a Niemcy zaś nie jeno to, ale i woły, krowy, cielęta, kozy, świnie, owce, indyki, kaczki, gęsi i t.d., nuż kotły, garce miedziane, okna, misy, talerze różne, konewki, lichtarze i t.d. przedawali [...]. DembPrzew 68. Dla tegoź Rybitwi/ ilekroć ktorey z nich zairzą/ co wskok do brzegu śię płáwią/ jesli zginąć nie chcą. Nuź y inszych jeszcze wiele ryb/ a do bydląt żiemskich podobnych tám śię znáiduie/ ktorych śię imion wiedźiec nie moźe. VetIsland 46. Dobrzeby sporządzic przynamniey dziesiatek koni Kawalkaty, o co nie proszę ale zebrze. Panowie Lanckoronscy ochotnie poiadą, nusz y insi tylko się WM. szczerze okołotego racz zachodzic. OpalKListy 40. Od P. Kierskiego pewnych 45 000. Nusz od Zony z Arendy trzyletni, albo dwuletni Srzemu y Summy iusz zebrany, co wszystko blisko 20 000 pewnych czyni. OpalKListy 510. Ná zdrowie moie, rády nocne odpráwowano. [...] Nuż z Tátárámi, áby dobrá moie ogniem y mieczem znieśli tráctowano [...]. LubJMan 45. Cos było nakształt sale: z ktorey Kabinetow Dziesiątek: doprywatnych umyslnie sekretow Nusz skarbiec, gdzie rynsztunki: y Carskie wsiądzenia Alestaynie naywięcey: oczy do widzenia Targały [...]. PotWoj 195. Przez nowe podátki/ gdy się vchwaláią záciągi/ wprzod de numero Woyská/ de genere Podatkow/ długa ná Seymie disceptátia/ w kilká Niedziel relátyine Seymiki/ w drugie kilká Niedziel/ záczęcie podatkow/ nuż sámey przedłużenie Exákcyey [...]. FredKon 54. Tyranna Szwedzkiego z Oyczyzny wygnał y ieszcze go za Morzęm wiego Domu szukał. Nuz Moskiewskie expedycyie niepiszę onich bo to nie kronika. PasPam 206v. Miło Polakom wspomniec swego Czarnieckiego Chodkiewiczow, Mieleckich, nuz y koreckiego, Żołkiewskich, Wisniowskich więc z tymi wszystkiemi Nalezy Lanckoronskiem Paragon na ziemi. PasPam 274. Nie przywiodł Bog ná przykład Pawiá, boćby były Pánie, obronę owych szat z długim ogonem miáły, i mowiłyby były, oto Pan Bog nász, o szátách mowiąc, przełożył Pawiá, á iego odzież naybárziey się w długim ogonie wydawa. nuż byłoby dosyć kłopotu mężom, starać się i o takie, i o tákie wstążki, o ten, i ow kolor, bo kożda chciałáby chodzić, iáko paw. MłodzKaz II, 42. [...] te wszytkie przyrodzone niedole ná cię przyiść iednym Boskim skinieniem mogły/ y ná ták wiele ktorych się codziennie nápátrzyć możesz ciebie minąwszy padły. Nuż że cię do tych czás przez tyle lát ktorych ták wiele tysięcy w młodszym w zdrowszym wieku pomárłych nie doczekało/ záchowuie. BujnDroga 358-359.

2. nawiązanie do czegoś, co zostało powiedziane »a więc, a oto, a przecież«: [Chodkiewicz żali się Bogu, że jego chorągiew jest w rękach tureckich] Y chciałem: ale opak twej się zdało radzie Zeby wissiał przy Prochu y mych kosci składzie, Anosz nasza posmierci, okawy, o bayki Niesmiertelność na Swiecie, kawałek kitayki [...]. PotWoj 122. Porzucili w puł Pola swoiego Hectora Troianie: anosz lezy [Karakasz] co dopiero wczora Hardzie kazał, iakoby miał Fortunę w radzie Dawał głowę, y brodę Carowi w zakładzie Maiąc wszytkę nadzieię wswoim Machomecie Ze dzis w Chodkiewiczowem, będzie iadł namiecie. PotWoj 137. [...] gdym chodził do kościoła słyszałem częstokroć na kazániu, że Káznodzieje przywodzili one słowá Augustyná S. [...] Wierz á jużeś pożywał. Nuż ja wierzę, że Krystus właśnie to ciáło, ktore przy Wieczerzy S. rozdawáne bywa, zá mię ná śmierć wydał [...]. GdacPan 32. [...] ten Pan [prawodawca Charondas] był zákazał/ żeby nikt z Raycow y Miesczánow/ na Ratusz z kordem álbo z jáką inszą bronią nie przychodził [...]. Nuż przytráfiło się czásu jednego/ że przerzeczony Pan wyszedł był ná pole/ á wrociwszy się do miásta szedł prosto ná Ratusz/ kord przy boku májąc/ y usiadł według zwyczáju ná mieyscu swym. GdacPrzyd 36. [...] Baldus on známienity Mąż uczy [...] brodá jest członkiem w człowieku. Nuż człowiek ma członki w ciele swoim nie od Dyjabłá/ ále od Bogá. Ztąd ja ták argumentuję: Kto dar Boży wzgardza y odrzuca/ tego też Bog wzgárdzi y odrzuci [...]. GdacPrzyd 41.

a) rozpoczęcie opowieści »oto«: Epithat: Staremu Młodziencowi z Panną Herbu Korab. A noż Noe ucieka do Korabiá drugi, Nie ieden człek ná świecie: záłował zeglugi, Ieśli gdzie mogł pieszo doiść, lub doiecháć koniem, Szkodá się morzu wierzyć szkodá pływáć po niem. PotPocz 132.

3. wskazanie na możliwość zajścia jakiejś sytuacji »a jeśli«: Nuż gdy/ á nuż gdyby. Cedo si conata peregit [...] á nuż gdyby zamysły wykonał/ quàm day to/ vel daymy [...]. Kn 554. Wyzwał na pojedynek ktoś, mając urazę, Lecz że przez banicyją na honorze zmazę Miał jego przyjaciel, wprzód się prawnych pyta, Jeżeli się wziąć w gębę godzi od banita; I nie chciał się bić, bowiem prawo temu przeczy: Nuż zdrowego w honorze banit okaleczy. MorszAUtwKuk 353. A w ostatku za lekkie kto ręczy Ordynce Iesli wolne pochwili będą y Goscince Nusz spadną: wezmą passy popsuią przeprawy Dopieroszby koło nas były wielkie kawy [...]. PotWoj 61. [Mówi Chodkiewicz] Moy kochany Saydaczny a nusz się omylę NaKozakach: nusz znowu tak naŁupie padną Iako pierwey y hanbą nakarmią szkaradną. PotWoj 124. A nużby siły nasze tak nadwerężone Obaczywszy, zgwałcili Turcy Pakta one. PotWoj 198. Gdy będzie nowy marszałek, a nuż będą wtedy swoje prezentowali charaktery [posłowie z obcych krajów]. DiarSejm1672 236. Wyprawi Sláchcic zboże szkutą do Gdańská, uderzy wiátr wielki, szum z deszczem, áż tu frásunek! by ten wiátr szkuty nie zátopił, ná hak nie zániosł? nie będzie wiátru, będzie pogodá, áż tu frásunek: oschnie szkutá, trzebá będzie zboże zsypáć, od mieyscá płácić; á nuż ztęchnie! MłodzKaz II, 243. Będęć Boże wewszytkim służył/ tylko mi moich tysiączkow nie racz ruszać. A nuż tego trzebá będzie do zbáwieniá/ żebyś te dziesięć tysięcy strácił? BujnDroga 269. a nuż kiedy; a nuż gdy. und wenn denn aber. & quand; eh bien quand donc; & si donc § a nuż gdyby zamysły wykonał; a nuż gdy przyydzie; a nuż kiedyby nieprzyiaciel nastąpił. T III 1081-1082.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Nużby niebo vpádło/ y skowronki potłukło. RysProv 53.