Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »oczyścić z brudu przez polanie wodą lub innym płynem albo roztworem wody ze środkami myjącymi, np. z mydłem lub ługiem«:

Rekcja: kogo, co; ; komu, czemu; czym ‖ w czym

Ieleniá oszyndowawszy/ á Wieprzá opaliwszy/ porąb w sroty/ posol/ włoz w beczkę/ przyćiśniy ćięzarem/ á w kilká dni/ obmywszy w wodźie piękney/ wieszay w dymie ćiepłym/ á wędź według potrzeby. CzerComp 95. A gdyby kto námázał ięzyk wołowi łoiem, nie będźie iadł, choćby zdechnąć miał, pokibyś mu nie obmył ięzyká octem z solą. AlbSekr 321. Miecż ktoregoś się tknęłá odrzucam od boku, Ktoryż mię Don obmyie, lub grubego stoku Meotidá w Pontyckie wpadáiąca brody? SenBardzTrag 153. Obudził się Krol rano, postrzegł Uryasza Za drzwiami, więc go zaraz do siebie zaprasza. Wypytuie z uśmiechem, czy spał dobrze z drogi, Czy w domu ukurzone prochem obmył nogi? DrużZbiór 95. Atramentem polane mieysce obmyi wprzod octem winnym iak náymocnieyszym, trzyi w rękach, wykręć dobrze, potym wypłucz wodą ciepłą zmydłem, tak zginą plamy. ChmielAteny III 518. Ciało najprzód śp. ojca mego dziadowie szpitalni rasieńscy obmyli, a potem przybrawszy, złożone było w stołowej izbie. MatDiar 402. Pamiętay zawsze ocierać łyszkę, ile razy sam iadłszy pierwey masz co z inengo brać pułmiska, bo mogą się tam tacy znaydować, ktorzy nie mogliby iuż tey ieść potrawy [...]. Gdy się zaś znacznie stłuści, potrzeba oddać, ażeby ią obmyto. CasaZdziebGalateusz 96. [...] natychmiast oznáymić o bytności chorégo Szpitalnému Doktorowi, tén w przytomności swoiéy Subchirurgom każe zrewidować, sam chorégo wyexaminuie, a przekowawszy się o chorobie wenerycznéy, ieżeli iest miéyscé, każe zaprowadzić gdzie są wanny, chorégo obmyć i przeznaczá Numer łóżka gdzié chory ma bydź ulokowany. EinOrg 5.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ obmyć coś łzami (sz. zm.) »płakać, odczuwać żal, smutek; żałować czegoś«: W Domu Szymona Faryzeusza podczas traktamentu nogi łzami obmyła, włosami otarła, drogim namazała oleykiem, aż do smierci iuż nie oderwana od Chrystusa Pana. ChmielAteny III 181. Nie, kochane dziecie, nie odeymę ci życia. Co! ia! miałabym to stracić, co mi słodką Syndhama czyni pamięć! Kochane dziecie, obmyię cię łzami moiemi; będę cię żywiła… z całego serca… BaculAnne 91. Ostatniemi łzami obmyłam ranę dziecka moiego. KotzPągMurz 35. ◆ krwią coś obmyć, we krwi coś obmyć »zabić kogoś, przelać czyjąś krew«: Wszák ci Sława y Honor, milsze niż ia były, Gdy dla nich ręce się twe, w moiey krwi obmyły, Y żeby ná Honorze nie odnośić szkody, Wyrzekłeś się miłości, twey smáczney nádgrody, A teraz o tę sławę, ták widzę dbasz máło, Ze chcesz umyslnie przegráć, á coż ci się stáło? CorMorszACyd 180. Niejeden usarz kopije we krwi pogańskiej obmyje. StanTrans 110. Rzymską krwią obmyć pragnie swoie winy; Postronne zaraz pierzchaią Narody, Sami Rzymianie idą wśiekańiny Przez krwawe Jędze poduszczeńi wprzody. MayChrośSup 73. Krwiąbym obmyłá twoiey náłożnice, Niewinne moie, y wstydliwe lice, Ktroych odmiánę, y wdźięk porzucony, Przez iey wszeteczne czuię zabobony. OvChrośRoz 81.

◼ Przenośnie: ◼ Tych zaś defektów, które zepsowany ma w sobie umysł, peregrynacya nie uleczy żadna, i choćbyś okrętami zbiegał drogi nie zmiernego Oceanu, krokiem iednym nie ucieczesz od swych passyi, wszystkiemi całego morza nie obmyiesz ich wodami, żadną nie zarzucisz ziemią. KryszStat 8. ◼ Serdecki. (W rękę kląska) Bravo, bravo, infinement obligation, że W. Pan cudownym swoim zdaniem obmyłeś z bękarstwa suknie moie. BielawNatręci 57.

2. »w religiach: oczyszczać z brudu lub polewać wodą w celu symbolicznego oczyszczenia«:

Rekcja: z czego; co; czym

Aby miłość swą pokazáł/ wodą z boku obmył/ Krwią odkupił Kośćioł swoy Oblubienicę vkocháną/ o ktorey niżey. AnzObjWaś 34. [...] zkąd Geografowie swoią dymensyą biorą, Wygnanych Zydow na million z Kastylii przez Ferdynanda Roku 1491, przyiął tu w Luzytani Emmanuel Krol, ea condione; aby swe parchy y niedowiarstwo wodą Chrztu S. obmyli [...]. ChmielAteny IV 179-180. Popioły i kości, mlekiem i winem obmywszy, schowane składali w grobie familii. PiramFurgDyk 143.

a)przen. »w religii chrześcijańskiej: oczyszczać z win, grzechów, odpuszczać grzechy«:

Rekcja: co; czym

Y owszem ták káżdy dźień żywotá mego chcę ná potym kończyć: że wszytkie cáłego dniá niedostátki moie przed vspokoieniem się spráwiedliwośći twey Boskiey zá pomocą twoią/ á zá wysługą Páná IESUSA słusznie wypłácę/ i serce moie dostátecznie obmyię/ i od miłośierdźia twoiego zupełny odpust odniosę. DrużbDroga 32. BOże moy niebieski Oycze wszechmocną pięknośćią twoią obmyy ze wszytkich marnośći zbrukáną pámięć moię/ á nápełniy ią i przyozdob ozdobną i wyráźną obecnośćią i przytomnośćią twoią [...]. DrużbDroga 412. Przez twą mękę, Jezu, srogą, Niech to piersi twe wymogą, Bym obmywszy grzechów zbrodnie, Twej miłości czuł pochodnie, W sercu cię mem trzymając. KochBerTur 57. Za Nayswiętszy Maiestat y Matki iego wylana kropla krwie bynaycięszsze wszystkie obmyie grzechy. PasPam 58. A on mie zbawi, i z winy obmyie, Bo kto się zmyślną postawką okryie Ten przyiść ná iego nie będźie mogł oczy Zwłaszcza, gdy się twarż z sercem nie iednoczy. ChrośJob 49. Obmyłeś duszę moię z win wielu, Zyćia moiego Odkupicielu, Widźiałeś Panie, tych, co mie biją, Iák w niepráwośćiách przed tobą żyją. ChrośJob 195.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ relig. obmyć z grzechu, z grzechów obmyć: Národźiwszy śię z Zywotá czystego/ Pokázał/ że nas obmył z Grźechu wszego. KancPol 205. Chćiał wielu z grzechow obmyć; ále oni z Judaszem niechćieli. SkibSnop 36. ▲ relig. obmyć krwią (sz. zm.) »o Jezusie Chrystusie: usunąć grzechy«: Naysłodszy IEZV/ ktoryś dla grzechow moich vmárł/ obmyy proszę naydroższą krwią twoią wszytkie grzechy moie/ oczyść męką twoią duszę moię/ i onę nád śnieg bielszą vczyń miłośćiwą łáską twoią. DrużbDroga 92. Tę zmázę wstydu krwią się obmyć podobáło. SenBardzTrag 162. Dodayże mi moy Pánie obfitey á skuteczney łáski twoiey/ á nie mnie tylko/ ále też i wszytkim/ ktorzy się tobie Bogu swemu podobáć prágną: bá i owszem wszytkim ludźiom/ ktorycheś ty ná to stworzył/ i krwią Syná twego obmył/ áby byli mieszkániem twoim. DudzZbiór 78.

3. »w medycynie: zwilżyć lub namoczyć za pomocą czegoś nasączonego leczniczym roztworem«:

Rekcja: co; czym ‖ w czym

Po tych dniách obmywszy [konia] wodą ćiepłą z źioły iákiemi pachnącemi wárzoną/ wysusz go/ y prześćierádłem y guniámi przykriy/ dáiąc ieść y pić iákoś zwykł pospolićie/ nie ruszáiąc go do prace áż w Niedźiel cztery ábo pięć. DorHip I Ciijv. A dopiero znowu ábo do wánny wnidźiesz ze wszytkim ćiałem/ ábo też on sam cżłonek obmyy w tey wodźie ćieplicżney. SykstCiepl 193. Item wyszłe ielito obmyi koźim mlekiem, y záraz posyp tym proszkiem. PromMed 52. [...] alboliteż czy Położnica niemiała Ruptury? która przez rodzenie mogła się powiększyć i t. d. w takim razie powinna się starać żeby Chirurg temu zapobiegł: szczególniey zaś powinna zobaczyć, czy części rodne nienabrzmiały i niezapaliły się, w takim razie obmywszy te części ciepłą wodą lub kleykiem z Owsu, następuiącemi Lekarstwy będzie naparzać [...]. MichNauka 76.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ obmyć ranę (sz. zm.): IAk skoro kogo Pies wśćiekły ukąśi, záraz stáray się dostáć krwi innego Psa nie wśćiekłego, zástrzeliwszy go, tey krwi wley troche do Winá lubo piwá, day wypić choremu, ránę zaraz obmyi wodą ćiepłą przylawszy octu y soli, potym goy powoli, przytym wykop korzeń Roży polney, pokray, uwarz w wodzie przecedź, day choremu pić codźień, y ráne nią obmyway. PromMed 149. Item żáby z Wężámi máią wielką antipatią, z kąd gdy ukąśi wąż iádowity, dostań żab zwyczáynych z wody, odrzyi ze skory, rozetrzyi y obmywszy wprzod ráne, przykłáday, tákże uwárzywszy ie, polewkę piy bez obrzydzenia. PromMed 150.

OBMYTY
im. przym. bier.

Formy: lp M. m obmyty; ż obmyta; D. ż obmytej; B. ż obmytą; N. m obmytym; ż obmytą; lm M. mos obmyci; nmos obmyte; D. obmytych; B. nmos obmyte

Znaczenia:

1. »oczyszczony z brudu za pomocą wody lub innego płynu albo roztworu wody ze środkami myjącymi, np. mydłem lub ługiem«: Ian przypátruiąc śię nie owszeki[!] wesołey twárzy Adámowey/ y owszem łzámi nieiákoż obmytey: Spyta go z vfnośćią mowiąc: Co śię dźieie z tobą? BanHist 210. Cóżeś to ty lepszego nad Fabij uszów owych, Metellów, Decyj uszów, Scypijonów, którzy na elektoralnym polu niedobrze z ziemi obmyte i od roboty zmarszczone oraczów całowali ręce i im się o kryski kłaniali? KonSSpos 269. [...] Szafiany, powinny być płokane w czystey wodzie, ktoraby omyła pozostały galas, tak iako były płokane po farbowaniu. Gdy są iuż obmyte, dwoch ludzi kręcą ie w ręku, biorąc po dwie skory razem, iako i przed tym, wytrzepuią wzdłoż na stole, á żeby były iedne po drugich smarowane, kładą ie zaś fladrem do gory. LalMałachJSpos 26. Jeżeliby zaś ze wszystkim zgniła, a tym samym po kawałku tylko wychodziła, Rodzącey wewnątrz ięczmienny kleik z miodem, aby tym z zgniłego odchodu oczyszczoną у obmytą była, strzykać będzie. KostrzewSztuka 176.

◼ Przenośnie: ◼ Gród mię przywitał naprzód stołeczny, a jam zapłakał na niebezpieczny i wnet, obmyty zbawiennym zdrojem, wzgardziłem wielkich królów podwojem, spiesząc do wiecznej, za tę, korony, którą mi dał Bóg, błogosławionéj. MiasKZbiór 303.

2. »w religiach: oczyszczony z brudu lub polany wodą w celu symbolicznego oczyszczenia«: Onemu Bliższy Iowisz, y w Stygu bydź tylko samemu Obmytym pozwolono. ClaudUstHist 129. Prym trzyma ten Order, ktory pierwszy z Manarchow, Krztem Swiętym obmytych postanowił Konstantyn Wielki; gdy po pogrążonym Maxencyuszu tyraństwie, y uskromioney rebellij z tryumfem z Rzymu powroćił, y Krzyż zwyćięstwa swego prognostyk, dał na znamie Rycerzom. SapJChodAAnnot 16. W AFRYKANSKICH Kraiach, RELIGII Chrześciańskiey takowe było incrementum. Czarni w Afryce prawda Obywatele, ale Chrztu S. wodą obmyći iuż dáwno, byle nie byli sues ad volutabrum. ChmielAteny1755 I 1016.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ krwią obmyty, we krwi obmyty »odkupiony z winy przez śmierć«: Jakoż upartszy i dumnieyszy nad inne czasy Kortez oznaymił, iż na próżno ułudzić go starano się darami, któremi pogardzał; iż złoto nie mogłoby zatrzeć tey plamy, którąby zadawała obelga; i że wstręt, ktory odniosł, we krwi mógł być chyba obmytym. MarmKłokInk 73. Pełna iest Historya oryentalna, że Sultanowie wypuszczali Wezyrów, aby roziuszywszy, często nawet przez własnych Panów krwią Ministra zdawał się widzieć obmyte czyny, w myśli Prawa zle czynić niemogącego Despoty, nie przeto iednak Następca był lepszy bo zawsze grzeszyć miał sposobność, a ufność w bezkarności przy szczęśliwym dopięciu ułożonego celu zawsze przewodniczy [...]. CzacTKonst 70.

a)przen. »w religii chrześcijańskiej: oczyszczony z win, grzechów«: Wiele razy pokazują się Syna Twego rany, tyle razy niechaj giną moje nieprawości; wiele razy widać krew czerwoną z ran Jego drogich, tyle razy niech złości moje obmyte będą. BolesEcho 144. A ty czyliś z Chrystusem ták iáko on chćiał/ i tyś chćiáłá bydź obmyta/ choćiażćiby nie do wylania krwie/ ále do odważnego sámey śiebie/ ćiáłá/ i złych żądzy iego zwyciężenia: etc. SkibSnop 36. A Nepomucen choć krwi nie uronił, Naykrwáwszych Mężow męstwem swym dogonił. [...] Dość czysty, przećięż widząc krwią obmytych, Odprawił wánnę, áż iák ieden przy tych. ŁosDźwięk 50.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ relig. obmyty z grzechu (sz. zm.): Postawiony tedy ten Znák zbáwienny, iák niegdy ná gorze Kálwáryiskiey w śrzodku wszytkiego świáta ná głowie pierwszego Oycá nászego Adámá, [...] gdźie potym Krew Swięta płynąc po Krzyżu dźiurę onę w źiemi zmoczyłá, y głowy ogniełey[!] Adámá Przodká nászego nayprzod doszla; áby ktory naprzod zgrzeszył, naprzod tez z grzechu był obmyty. JabłońDrzewo 33. Proszę cię ktoszkolwiek iesteś wnidź w sumnienie twoie, weyzrzyi w kąciki, przetrząsniy skrytości serca: y ieśli znaydźiesz nieobmytą z grzechow duszę, á złościami obciążoną, iuż masz okazyą smutku smutku patrz w Niebo, Chrystus przy swoiey chwale, y w Niebie, ile przez wieczności błogosławioney szczeście może, niby upłakuie nad złościami twymi, y przyszłym nieszczęściem twoim, niecnot końcem. ZehenLaskSum 70. ▲ relig. obmyty krwią (sz. zm.) »o krwi Jezusa Chrystusa: oczyszczony z grzechów«: Nie odrzući/ tuszemy/ Duchá tey Pani/ krwią syná swego obmytego/ y własną mortyfikácyą wypráwionego: bo tákiego chce/ po káżdym z nas. LorKaz 143. W Niedźielę, ktorą Kośćioł Męki Chrystusowey Náżywa, á záś Białą zowięm znászey mowy Ták Pąn máiąc záwisnąć, ná Krzyżowym drzewie Pod Krzyż głowę położyć kazał máłey Ewie. Położyła, y iáko krwią byłá obmytą, Krew oddáła. ŻuchOgłos B4v. Błogosławieniśćie od BOGA Oycá mego Niebieskiego wszyscy, ktorzy máćie politowánie nád Męką moią, y zemną cierpicie, y w ślady moie wstępuiecie, álbowiem zasłużyliśćie bydź oczyszczeni, y obmyći Krwią moią. DrogaKrzyża A4v. Jch-Msc. Duchowni, ktorych powinność mowić práwdę nápomnić, obsecrare, increpare, compellere, milczą nato, ludzo idzie nie o bydlę bezrozumne, ále o kreatury, ad Imaginem DEI stworzone, o Dusze Krwią Náydroższą CHRYSTUSA Pána odkupione, y obmyte, a u rodzicow w smrodze lezące. GarczAnat 81.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

*OBMYTY m
w funkcji rzeczownika

Formy: lm B. uż. osob. obmytych

Znaczenia:

przen. »w religii chrześcijańskiej: ktoś oczyszczony z win, grzechów«: A Nepomucen choć krwi nie uronił, Naykrwáwszych Mężow męstwem swym dogonił. Miał pod Pieczęćią Penitentki sprawy, Niż odkryć, wolał, iść ná dno Mołdawy. Poszedł o lepszą ná rozsądek Człeká, Czy iego Serce głębsze? czy tá Rzeká? Wygrał, bo dośiągł do dná włásną reką, Lecz w Sercu iego nie gront żádną męką. Dość czysty, przećięż widząc krwią obmytych, Odprawił wánnę, áż iák ieden przy tych. ŁosDźwięk 50.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]