Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »oczyszczać z brudu przez polanie wodą lub innym płynem albo roztworem wody ze środkami myjącymi, np. z mydłem lub →ługiem«:

Rekcja: z kogo, z czego; co; czym

IVZBY cżás tę pierwszą kśiąszkę zkońcżyć/ gdyż się iuż dosyć pokazáło/ y o pocżątku wody/ y o dobroći: iedno iż wody cżęstokroć vżywámy/ nie tylko w napoiu/ ále też y ćiáłá nasze oną obmywamy: á nie tylko dla ochędostwá to cżynimy/ ále cżęsto y dlá zdrowia: przeto przystoyna rzecż iest/ áby się tá kśiąszká wánnami/ álbo iáko zowią łáźnią/ zakońcżełá/ gdyż y Cieplice o ktorych pisáć dáley mamy/ po wielkiey cżęśći nic innego nie są/ iedno iakoby wánny y łażnia iákáś. SykstCiepl 41. Omywam/ obmywam co. Elno sordes, sanguinem. Luo scelus sanguine. [...] Abluo aliquid. [...] Kn 628. Zágrzawszy trochę Koniá przeiezdzániem, potym źaciąc mu żyłę plecńią dla odyścia krwię, do tego w iákie naczynie wbic pięc swiężych iáiec, mąki do tego przymięszác przenney y oliwy trochę, iák ná iákie wolne vczynic ciásto, tym wszystkę pomáżác plec, y nogę ász do samego kopytá, á z tego do trzeciego dniá nie obmywác, po obmyciu záś barskim mydłem y gorzałką námázác, potym go powoli przeiezdzác. HaurEk 52. Przyznáć muszę/ że Turcy bárzo są ochędożni w powierzchownym żyćiu swoim/ y że w vmywániu/ y we wszytkich obrzędách nabożeństwá swego są wyśmienići áż názbyt. Niemal wszyscy są tego rozumienia/ że wodá/ ktorey w płokániu swoim záżywáią/ niemniey oczyszcza zmázy występkow ná duszy/ iáko brudy z ćiáłá obmywá. RicWielJMon 190. Potym weś mydłá z wodą i z niego szumowiny (pędzlem w ręku) uczyniwszy te szumowiny bierz pędzlem i obmywáy robotę. SekrWyj 151. Czemu wodá obmywa á nie żywe srebro? Rzecz ktora obmywá ma bydz ćięnka áby się do brudu przykliiłá y ták z nim z mięszáłá: á to czyni wodá, nie żywe srebro. TylkRoz 63. GDy flegmá pánuie, człowiekowi się sni, że widźi padáiący deszcz, morze, rzekę, zrźodło, wodę, kánał, studnią, ieźioro, okręt płynący, ryby, sieć, len, że obmywa co, ábo się myie; widźi fárbę białą, wapno, ser, iedwab, że wpada w wodę, że płácze, syropy bierze, wodę czerpa, ług robi, pływa, y tym podobne rzeczy robi. ScotSekr 491. Potym zkąd się bráłá? Krew ieszcze? kiedy wszystkę wygniećiono z Ciáłá, Y z żyłek pryncypálnych: Iák kiedy tućiznę Czuie drogi Achátes, gęstym surowiznę Obmywa z siebie záraz potem y wydáie Co przećiwną zarázą ná niego powstáie. ŻuchOgłos D4v. Katolik tedy wziąwszy łopaty pocznie gnoy z niego wyrzucać; wziąwszy miotły, pocznie śmieci wymiátáć; páięczynę, i kurzáwę z Obrázow, i Ołtarzow otrzepywáć, ławki obmywać, obrusy opierać, apparáty łatáć, chędożyć etc. á zgoła zepsowáne obyczaie, zwłaszcża Duchownych, náprawiać, przez Dekreta, i Concilia etc. SczanPrawda 127. Koło krow chodzić potrzeba czysto, szkopiec szoruiąc, cecidko pierąc, doyki obmywaiąc, ręce swoie mieć czyste. ChmielAteny III 403. [...] jakokolwiek Rzeka z Zrzodła obfićie / abo hoynie Wodom bieży / z ktorey y Ludźie / y bydło w pragnieniu abo Żyżni nie tylko obczerstwieni / ale też y na obmyćie brudow dostatek Wody mieć mogom[!] / jednak przece chceli kto śie z niy obczerstwić / z brudow obmyć / muśi sie sam przyczynić / k Wodźie iść / a myć śie / abowiem woda luboć od BOga dla tego jest ordynowana / przece sama od śiebie do Ust im sie lać / ani ich z brudu obmywać niebendźie. HackPraw 281.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ obmywać coś łzami (sz. zm.) »płakać, odczuwać żal, smutek; żałować czegoś«: Będe grzechy oplákiwał. Swiát wszytek łzámi obmywał. BanHist 255. Spoyrzał on na Leona Kawalerską rękę Krwią szpetną ozdobioną; spoyrzał, i swoiemi Nie raz obmywał łzami, ktorą w piersiach Leo, Nie przyiaciela gromiąc, wziął zadaną ranę. FilipLeo 2. Zdawało mi się, iż: gdyby mnie chciano prowadzić do Ołtarza, padłszy do Nóg Oyca, obmywaiąc ie memi łzami, otwieraiąc Mu nakoniec moie udręczone serce mogłabym ie zmiękczyć i poruszyć. MaucHist 107. ◆ obmywać coś krwią (sz. zm.), obmywać kogoś, coś we krwi (sz. zm.) »poświęcać zdrowie i życie dla jakiejś idei«: Wierni moi, szabel dobywajcie, Wszytkie od piersi dziatki we krwi obmywajcie! DialŚwiętOkoń 207. Dopoki waleczny Polak nieumiał tylko woiować mieczem, a krwią obmywać krzywdy swoie lub urazy, szczerość i cnota uzacniały charakter Polaków. KołłątajKor 36.

2. »w religiach: oczyszczać z brudu lub polewać wodą w celu symbolicznego oczyszczenia«:

Rekcja: co; czym

Widźieliśćie (Chrześćiánie) iáko Diákon naprzód kápłanowi do ofiáry zgotowánému/ wodę podawa/ y drugim kápłanóm do Mszéy iemu służącym/ izali ią dla tego dawa/ żeby zmázy ćielesné obmywáli? żadnym sposobem: bo okróm tego do kośćiołá z ćielesnémi zmázámi nie zwyklismy wchodźić. Ale ono vmywánié rąk wyświadczenie iest omyćia dusze od wszytkich złośći. PowodLit 97. Náostátek o to was proszę/ ábyśćie ćiáłá mego nie obmywáli/ żeby nikt z ludźi ćiáłá mego nie widźiał (bo było od wielkich trudow znędznione) ále w tymże odźieniu/ w ktoryme[m] chodźił/ położćie mię w Pieczárze/ w ktorey przebywáć zwykłem przez Post wielki cáły/ y pochowayćie. KossowŻyw 48. Z iákiey przycźyny prośći ludźie mowią że Dzwony Chrzczą? Odp[owiedź]: To słowko Chrźczę tyle znáczy co obmywam, więc że przy święceniu dzwony obmywáią, wźięłá okázyą prostota, święcenie dzwonow Chrzczeniem názywáć. NewOzd 361. GANGES złotemi płynący piaskami, perłámi, z Scytyiskich gor máiący originem. O tey rzece tameczni trzy maią Obywátęle, że nietylko Ciało ale y Duszę obmywá y czyści, dla tego wielkiemi tam kupią się gromádami ludźie, dla tego oczyszczenia, ale też y worki purguią swoie, dobry zá to trybut płácąc. ChmielAteny II 593. Umárł, bá umárła ta Jożefina 15. dnia Apryla we Srzodę po Wielkieynocy przypádaiącego, Roku 1188. po śmierći gdy święte obmywáno Ciáło, postrzeżono pierśi niewieście, biáłą bindą mocno ściśnione, áby tym płći swoiey zá żywota nie wydáła była. NaramOpat 66. Náśládowáć powinniśmy w tym mody, ktorey záżywamy ná krzćie świętym: obmywa tá zmázy pierworodnego y uczynkowego grzechu, á przećięż iáko byłá czysta y klárowna przedtym, ták, po obmyćiu zostáie. MansiZałAChPam 69.

a)przen. »w religii chrześcijańskiej: oczyszczać z win, grzechów«:

Rekcja: od czego; kogo, co; czym ‖ w czym

Co ia teraz z-łáski twoiey moy IEzu vznawáiąc/ żalem i wstydem serdecznym przed obecnośćią twoią opłákuię/ i wę krwi twoiey obmywa[m] żebrząc odpuszczenia ná przeszłe wszytkie moie nieumartwione żądze/ i pieszczoty zbyteczne/ i wczásy niepotrzebne/ i prożnośći przygánne/ á postánawiáiąc ná potym záwsze żyćie moie wszytko/ i spráwy moie wszytkie/ zápráwiać sercá wstrzęmieźliwośćią/ ćiáłá kárnośćią/ żądz wnętrznych pomiárkowaniem/ i wszeláką w obyczáiách ostrożnośćią. DrużbDroga 204. Trzebá podobno obmywáć serce; á to naywięcey/ ktore myślámi/ żądzámi/ áffektámi rozmáitemi bywa zeszpecone. SkibSnop 36. CHrzest wody obmywa dzieci. Chrzest krwi obmywa męczennikow, Chrzest serca obmywa pokutuiących. CrasZałAChUwagi 52. A mocno wierzę, że gdy mię Kapłán chrzcić y wodą poléwać będźie głowę y ciało moie, wtenczas duszę moię ty Bożę móy, cudownie obmywać będźiesz od wszytkich grzéchów moich. WieczorKat 46. Po każdey mszy wszystkich nieprzyiacioł swych, dobroci Boskiei polecał, we krwi Chrystusowey ich topiąc y obmywaiąc. NiesKor II 95. O Wielki Rządzco ogromnego Nieba, Coś tak ukochał Człowieka zbawienie: Iż drogą Syna Krwią, jako potrzeba, Obmywasz jego ciężkie przewinienie. BenisKPieśni L3.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ grzech obmywać »oczyszczać z win, przewinień«: Znać, jakie szkody grzechy nam przynoszą, gdyż je obmywasz tą serdeczną rosą. GrochWirydarz 40. Przybądź ná pomoc Pánie supplikuię, W Tobie rátunek sobie obiecuię. Chwałá niech będźie Oycu y Synowi, Y z Niemi w Bostwie Iednemu Duchowi A iák z początku ták y teraz bywa, Niech moie grzechy Pokutá obmywa. NadziejaGrzesz A7. Tu ślepy od urodzenia, máiąc śliną y błotem od CHRYSTUSA námazane oczy, gdy się z iegoż roskázu umył, przeyzrzáł záraz: oprocz cudu má ta wodá przymiot uzdráwianiá defektow ocznych: tu Turcy z natury cuchniący kompaiąc się, fetoru pozbywáią, owszem wierzą, że wodá źrzodła tego grzechy obmywá. ChmielAteny II 560. Y nie cięszkoć wylewáć łzy pomniąc żeś w pieczy, Tę krew miał ktorąś przelał sam dla máłey rzeczy. A ieżli y tych przeczysz w ták srogim przypadku? Boyśie; ábyś z większego nie płákał upadku. Pozwoliłem, co żaden nie pozwolił ieszcze, Zaboystwá, grzechy, áby obmywáły deszcze. JaklWiad 66.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ obmywać winę krwią (sz. zm.), obmywać winę we krwi (sz. zm.) »zabijać dla oczyszczenia z przewinień«: Dotąd, Jonáto miły, Filistyńskie złości, Ná Filistynách karał BOG; teraz zostáie Winy násze krwią nászą obmywáć: áh Synu! JawJon 10. Jeśeli tylko nie cudzą lub swoię We krwi twey Saul obmywa winę? JawJon 13.

3. »w medycynie: zwilżać lub moczyć za pomocą czegoś nasączonego leczniczym roztworem«:

Rekcja: co; czym ‖ w czym

Zágrzawszy trochę koniá iázdą/ day mu żyłę plecną záćiąć/ żeby dobrze krew szłá/ do ktorey zárázem świeżey w iákim naczyniu wbiy iáiec pięć/ á mąki pszenney przymieszay/ y oliwy trochę/ żeby iáko ćiásto rzadkie było: pomażże tym wszytkę plec y nogę áż do kopytá/ około stáwow zwłaszcza co nayhrubiey/ nie obmyway do trzećiego dniá/ á obmywszy wodą ćiepłą/ námaż mu Barskim mydłem z gorzałką/ y niech ták stoi dźień y noc/ potym przeiezdżáć go trzebá. DorHip II Nivv. Ciáłá dźiećinne/ ktore w sobie máią wiele wilgotnośći złych/ iáko pospolićie w ty[m] wieku bjwa/ korzeń wárząc/ á tą ie wodką obmywáiąc wysusza/ y krzepkie czyni. SyrZiel 197. Naśmieszniejsza, gdy owo chce się pieścić z mową; Świni krząkać, a babie przystoi trząść głową. A psów niesyta, dosyć jej bywa każdemu, Nie wybiegać się przed nią parobku żadnemu. Niedawno dla jednego tylko nie szalała, Aż ją Czarnucha nasza w zielu obmywała. SzymSiel 161. Przypada im ieszcze inna właściwa choroba, ktorey znakiem iest nadęta głowa. To gdy się postrzeże, wcześnie należy obmywać głowy ięczmienną wodą, i codziennie opatrywać; ile że w dwu dniach zdychać mogą: ieszcze lepiey się uczyni, gdy przy tym staraniu w pożywienie mieszać się będą zioła Ruty i Bylicy. KlukZwierz 146. Piegi y inne zmazy ná twarzy sok iego ściera, ná noc nim się pocieraiąc, á ná dzień wodą z otrębami Pszenicznemi zmięszaną, y podstałą obmywaiąc. BiretWiad 122.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ obmywać ranę (sz. zm.): Inni záś áby iad iák naylepiey z rány wyćiągnąć, náśiekuią w około rány puszczádłem y záraz przystáwiáią báńkę cyruliczką, áby się do niey krew śćiągáłá, ktorą odćiągnąwszy, obmywáią ránę octem, w ktorym Rutá wrzáłá, potym przypaláią ráne dobrze, y záraz przykłádáią to. PromMed 149. Prośći ludźie máią zwyczay że skoro iádowity gad ukąśi, záraz nápijáią się swoiey własney uryny, y ráne nią obmywáią. PromMed 151.

4. »o rzekach i zbiornikach wodnych: oblewać, otaczać jakiś teren swoją powierzchnią«:

Rekcja: co

Morze z obudwu stron gorę obmywa Adryatyckie, y Thyrrenskie społem Miasto ma w prawym, Pisa się nazywa Z lewego biie swym Ankona czołem, Gdzie z Dalmacyey flotta często pływa Nauklerow pędząc wiatrem niewesołem I z tey to gory, rzek dosyc się rodzi Co w obie morza niosą swe powodzi. LucChrośPhar 48. Gdźie nád odległey Indyi brzegámi, Oceán źiemskie gránice obmywa: Zkąd zá nocnemi w koley Plánetámi, Iutrzenká swoich promieni dobywa: Gdy zá spędzonym gwiazd idąc szeregiem; Słoneczny swoim bieg uprzedza biegiem. ClaudUstHist 89.

5. »polewać płynem«:

Rekcja: co; czym

Blisko syry jeden drugiego położysz, niemają jednak być tak ściśnione, aby się dotykały. Co dwa dni będziesz je przewracał i obmywał piwem, abo lagrem winnym, abo innym jakim wonnym likworem lub napojem: którey roboty przez dwa miesiące nie przestaniesz; á po tych dosyć będzie na tydzień raz podobnież je czyścić póty, aż nie będą się pociły lub wypuszczały tłustości, i dobrze się wysuszą. KniażFol 140.