Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »powierzchownie oczyścić z brudu przy użyciu wody lub innego płynu albo roztworu wody ze środkami myjącymi; polać wodą, opłukać«:

Rekcja: od czego ‖ z czego; komu; kogo, co; czym ‖ w czym

Przypadł do Aryminu, jeszcze słońce było Brudów z nadobnej twarzy w morzu nie omyło. ArKochOrlCz III 296. A cóżem ja za kucharka? — Smolić się w kuchni od garka, Wody przynieść, statki pomyć, Uprzątnąć i stoły omyć? JarzGośc 17. Pluskwy iáko wygnáć [ze] śćian. Wźiąć piiawek/ y vsuszyć ie/ á potym zápaliwszy/ kurzyć nimi śćiany/ wszytkie pozdycháią/ albo lákiem śledźiowym śćiány omyć/ zwárzywszy go doświadczone/ drudzy pomázuią żołćią wołową. LubiecSpiż C. Ná przykład trzykroć plunąc/ vsty prztikáiąc/ dziećię zkąpieli podnosząc/ tosz powiwszy zá nosek tákże przytykáiąc poćiągnąć/ á ieśli vmrze/ wodę wylać zá temi/ ktorzy ćiáło ná pogrzeb niosą/ w ktorey zmárłe omyto. WisCzar 4. Jeżeli mi BOG powie: że DAWIDZIE, iużci Dobroć moia záległy kápitał przepuści, Y gdy mi miłosierdzie tę piosnkę zánoci, Ze Dawid ná Krolestwo znowu prętko wroci. W ten czas dopiero będę koło Arki skakał, Łzy otrę, twárz omyię, zápomnę żem płakał. DrużZbiór 113. Omywam co, v. m. F. omyję. abwaschen. laver, nettéïer avec de l'eau; § omyy mu, sobie twarz, dźiećię z brudu. T III 1238. 68. Powroćmy się do Szafianow paryskich, ktore były pofarbowane czerwono, i w kadź włożone (54); iak tylko wyidą z galasu Szafiany, powinny być płokane w czystey wodzie, ktoraby omyła pozostały galas, tak iako były płokane po farbowaniu. LalMałachJSpos 26. Ordynarny napoj przy tym choroby gatunku niech będzie następujący: Weźmi 2. garśći jęczmienia, y omywszy go wprzod, warz w 4. kwartach wody tak długo ażby śię jęczmien popękał. WolfTrakt 75. Tym sposobem i po dwu leciech do wylężenia zdatne będą, tłustość pierwey omywszy letnią wodą: ten sposob zażywa się na wylężenie w Europie rożnego Ptastwa z Kraiow dalekich Zamorskich. KlukZwierz 126.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ we krwi czyjejś omyć ręce »zabić kogoś, spowodować rozlew krwi«: Jeżeli z inkwizycyi okazuie się, iż obce intrygi i przekupstwo nie powodowały ludźmi na dniu 28. Czerwca obłąkanemi, trzeba, aby zapalczywość ich przeciw zdraycóm oyczyzny, zwróconą dziś została na nieprzyjacioł naszych; trzeba aby we krwi ich omyli ręce skalane praw zgwałceniem. GazNarWil 1794 28 4. ◆ omyć od czegoś ręce (sz. zm.) »nie zaangażować się w coś«: Gdyby kto znowu na świat wskrzesił Amfijona, nie byłaby aońską kostką lutnia tkniona, gdyż względem Orfeusza, gdyby lutnie dobył, pewnie by Eurydykus od stron ręce omył; zaraz by instrumenta z rąk powypadały i wdzięcznych skrzypic strony rwać by się musiały. HugLacPrag 123. Piał [...] w Sądzie sprośnie zbłądził; Omywszy zwierzchnie Ręce/ Niewinność pokazał/ á przecię niewinnego/ Páná ná śmierć skazał. KancPol 143.

◼ Przenośnie: ◼ Przyidźćie do wod cżworotocżnych Ewánielskich potokow/ á omyićie błoto prostoty rozumu wászego. SmotLam 15. ◼ Gdybym był nie miał syna, á godnego syna, Zebyś w nim, Krolu kochał y Iá, y Kráina: On mi ręki pożycyył[!], iego serce żywe, Hańbe moię omywszy wroćiło poczćiwe [...]. CorMorszACyd 142.

2. »w religiach: symbolicznie oczyścić z win przez polanie wodą«:

Rekcja: z czego

Sławnieysze zá Gángesem Krolestwá są Bengála, należy teraz do Wielkiego Mogola, obywatelow ma wszytkiemi niecnotámi zeszpeconych, ktorzy rozumieią: [...] żę z tego wszytkiego omyią, kąpiąc się w rzece Gángiesie, ktorego początek z kráiu bydź powiádáią. Niepozwalaią záś się im myć, poki pewney kwoty nie dadzą Krolowi. DrewsWybór C4v.

a)przen. »w religii chrześcijańskiej: symbolicznie oczyścić z win«:

Rekcja: od czego ‖ z czego; kogo, co; czym ‖ w czym

A gdźież to Pan Krystus obiecał/ iż ták nas krwią y Duchem swoim omyć/ á prawdźiwie oczyśćić chce/ iáko przy Krzćie wodą omyći bywamy? RybMKat 31. Y ieszcze tenźe támże/ á ci są ktorzy przyszli z vćisku wielkie[g]o y omyli száty swoie y wybielili ie we krwi Báránkowey. SmotApol 33. 11. Uwiąże u winney máćice oślę swe/ á u wyborney máćice winney oślątko oślice swey. Omyje w winie szátę swoję/ á we krwi jágod winnych odźienie swoje. BG Rdz 49, 11. Dusza y z ciáłem ma nie máło boiu/ Iesli się niechce w tym pomázać gnoiu/ Aż się w oręże trzeba przybrać Boże/ Gnoy Cię grzechowy toż zmázać niemoże/ A bez oręża kiedy przydziesz goły/ Osiędą ćebie grzechi iako pszczoły/ Od tego gnoiu omyi násze ćiáła/ Omyiesz/ twárz nám iak snieg będźie biáła. BaranLut 360. Tym y ia iestem ślubem wiecznie skrępowány Chrystusowi ná ten czás, kiedym Chrztu fontány Był vczestnikiem, ktorą omyłem swe złości, Y zbrodnie popełnione w źieloney młodości. DamKuligKról 228. Znowu ták przez Proroka drugiego do ludu Izraelskiego mowi: Omyyćie swe z brudu Dusze, á mieyćie czyste swe sercá. DamKuligKról 248.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ omyć grzech (sz. zm.), omyć od grzechu (sz. zm.), omyć z grzechu: Omyjże nas od grzechow nászych. ModlPub 110. Mowi w osobie iego Duch ś. ktora Oblubienicá iuż nie przez wiárę przyszłego/ ále przez wiárę obecnego Chrystusá/ ktory ią przez śmierć swoię/ y przez wylanie krwie swoiey omył z grzechu/ sstáłá się iemu Oblubienicą. KorRoz 17. Z którego jeśli już oswobodzenia Nie masz i tylko męki grzech omyją, Proszę, niech na tym krzyżu ja pasyją I krucyfiksem będę do wytchnienia. MorszAUtwKuk 106. ZEm wszytek w grzechu/ z tego wstydzę srodze/ Ni czym od grzechu Pánie nie swobodzę/ Tyś mię Krwią włásną wszák omył od grzechu? BaranLut 363. Sstáło śię iuż słuszne Nágrodźenie/ á wszelákie násze Przewininie/ Krew święta iego/ omyłá Grzech Człowieká wszelkiego. ModlNaboż 67. Jezus Krystus jest mu Jmię/ Ten was z wszego Złego wyrwie/ Zbáwićielem wászym chce bydź y od wszech Grźechów was omyć. KancPol 49. Już go był dźiś trzeći dźień opłakáł, y tuszy Ze temiż łzami, y grzech omył z swoiey duszy; Już sie był uspokoił: więc znowu mozg psuie; Poliarch żyw, Likogen pewnie instyguie. BarPotArg1697 83. Zakon Duchá Zywotá, Ewánjelia twoja obżywiájąca[!], y do Zywota wiecżnego wiedząca, ten zakon mię uwolnił od zakonu grzechu y śmierći, ktorzy dwa nieprzyjaćiele, grzech á śmierć, rękę sobie podawáją, á y w moru niejednego wielce strászą, wszákże nie mnie, boś ty grzechy moje omył, á y piekielne męki, t. j. wieczną śmierć wyćierpiał, śmierć ále doczesną tylko w Sen obroćił. MuthWier 61-62. Ktorego łáski możesz śię záwsze stáć uczesnikiem przez używánie Sákrámentu świętego, támći otworzone są święte rány, i zbáwienne zdroie Krystusowe pięć: tu możesz wszytkie grzechy, ktoreśkolwiek po krzćie twoim popełnił. omyć przez mocną wiarę w IEzusa, w prawdziwey skrusze álbo pokućie. ArnKośnMąd 40 nlb. W wielu Prostaczkow wmowiono to/ Ze im Xiądz ná Spowiedźi Záuszney może Grzechy odpuśćić/ przy Chrzćie może Dźieći ich omyć z Grzechow/ przy Wieczerzy PAńskiey że im Ciáło CHrystusowe w Chlebie zákryte daje. ScultPost 38. ▲ omyć krwią (sz. zm.), omyć we krwi: Nuż gdźie się náyduie táka sercá czystość / iáko w tym / ktory będąc niewinny ofiárowány / sercá násze krwią swoią nadroższą omył y oczyśćił. BonawŚwPochod 94. Zgładź y omyj nadroższą krwią Syná twojego/ á Zbáwićielá nászego/ Jezusá Chrystusá wszystkie grzechy násze/ y one w głębokośći wiecżney swey niepámięći cále zátop y ponurż. ModlPub 140. O Pánie IEzu/ my wielcy grźesznicy wierźymy y wyznawamy/ iź Krew y Smierć twojá jest zupelną ofiárą dostáteczną zapłátą/ zá násze y wszytkiego Swiáta prżyrodzone y zkutkiem popełnione grźechy: á prośimy Cię serdecznie/ [...] Omyi z miłośierdźia Krwią swoją prźenadroższą násze wszytkie grźechy [...]. EckAg 62. [...] do stołu siadaiąc mow w sercu swoim: a nuż już ten czas bliski, w ktory smierc trupem moim nasycac się będzie, może byc, ze już mnie przydzie więcey, u inszego zasiadać stołu z Abrahamen, z Izaakiem y z Iakobem, y ze wszystkimi błogosławionymi Męczennikami, ktorzy omyli szaty swoie we krwi Barankowey, może byc, że już więcey ieść niebędę, chyba ow chleb Anjelski, y Owoce z drzewa Zywota, y ze iuż więcey pić nie będę, chiba z owego nowego wina w Krolestwie niebieskim, y z wod rzeki roskoszy wiecznych, ktora płynie od Thronu Bożego. DrelPoc 55. ▲ omyć łzami (sz. zm.) »płakać«: y dlá tego tenże święty Doktor rozumie że w Lewityku roskazał Bog nogi y trzewá płokáć w wodźie/ ábysmy nikczemne myśli ktore do nas przylnęli[!] z świetckich zabaw łzámi omyli/ áby Boska miłość ofiárę sercá nászego zápaliłá. AlvPakWyk 232. Y omywszy łzámi sumnienie swoie przedtym/ powtore omywał ręce swoie do ofiárowánia hostyiey przystępuiąc [...]. StarKaz 51. A my powiáda ná przyięcie sámego Bogá do sercá nászego/ w tym Naświętszym Sákrámenćie nie mamy się poświęcić/ y przygotowáć przez spowiedź y pokutę świętą/ y nie mamy omyć łzámi száty sumnienia nászego? StarKaz 56. Niebieski Kaladrion, lubo w pazurach będąc złośliwey Synagogi Jástrzębow Chrystus JEZUS, iuż iuż ná schyłku będącego żywota wiecznego Piotrá S: weyrzeniem łáskawym odwrocił od śmierci, pociągnął do siebie, że serdecznemi łzami omył nieprawość swoię. SerZapł F3. ▲ omyć nieprawości (sz. zm.), omyć od nieprawości, omyć z nieprawości: Prziymi tę to gorącą ofiárę łez krwáwych: A nie odrzucay/ prośim/ od śiebie niepráwych. Ale tą krwią wylaną omyi niepráwośći: A nápiątnuy pámiątkę tey swoiey miłośći. RożAPam 100. Kiedy już blizki koniec przykrej drogi mieli, Z góry jednej wysokiej z daleka ujźrzeli Świętą ziemię, gdzie Miłość najwyszsza zstąpiła I nasze nieprawości krwią swoją omyła. ArKochOrlCz I 254. 4 Omyj mię doskonále od niepráwośći mojey: á od grzechu mego ocżyść mię. BG Ps 51, 4. Kto tedy Konfessyą odpráwiwszy z skruchą serdeczną y z żalem zá popełnione niepráwośći/ do tego stołu Pańskiego przystąpi/ otrzyma wszytkich grzechow swoich oczyszczenie doskonáłe/ ták iákoby się w źrzodle omył z błotá niepráwośći swoich. StarKaz 42. Przyiął śmiertelne ćiało/ y stał się malućkim Dzieciątkiem/ będąc Bogiem wielkim/ áby w luckim Cierṕiał ćiele/ by ludzkie omył nieprawośći Krwią/ y Smiercią ná Krzyżu swą ku nam z miłośći. BesKuligHer 53.

3. »w medycynie: zwilżyć lub zmoczyć za pomocą czegoś nasączonego leczniczym roztworem«:

Rekcja: co; czym

Potym przydáć do tego szumin z Sáletry/ Kádźidło y Mástykę co namieley vtłukszy/ y przez gęste sitko przebiwszy społem zmieszáć/ y to wespoł wszystko z mydłem w możdżerzu vmięszáć y chowáć: a gdy potrzebá ná tákowe krosty lekárstwá/ naprzod ie zdrápáć zlekká/ potym ie tą máśćią námázáć/ á po máłey chwili ćiepłą wodą omyć/ często powtarzáiąc/ y nie przez krotki czás. SyrZiel 218. Weźmi Lugu/ á włoż weń liśćia ćwikłowego garść iednę/ Szálwiey trzy ábo cztery gárśći/ Mirrhy/ Liśćia bobkowego/ Luszczyn źielonych z Włoskich orzechow/ káżdego z tych coć się zda/ warz to społem/ á miy tym głowę/ nie trąc licá/ áni szyie/ ále wodą wnet omiy/ áby skorá nieszczerniáłá: áczkolwiekći się skory nie ták iako włosow chwyta/ przetoż się záś od wody/ winá/ ábo ługu prostego puśći/ gdy omyiesz. PedSleszTajem 70. Wyszłe ielito omyi Koźim mlekiem, ćiepłym; potym potrząśni tym proszkiem, O Wyściu Ielitá. CompMed 245.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ omyć ranę: A on/ żeby tę myśl zwyćiężył/ wźiął wody y omył ránę onę/ y záchował ono omyćie: á ilekroć prágnął/ nápiiał sie wody oney. ZwierPrzykład 99.

◼ Przenośnie: ◼ Szczęsny Priamicze, mowię, z każdej strony, Żeś mężnie poległ w oczach własnej żony, Ktora płacząc ciebie włos złoty stargała, Rożane lice paznokty zdrapała I rany twe łzami omyła własnymi, Coraz całując usty rożanymi, I żałosny popioł spalonego ciała Należnym grobem smutna darowała. TrembWierszeWir II 225.

OMYTY
im. przym. bier.

Formy: lp M. m omyty; ż omyta; n omyte; D. n omytego; omytego; N. m omytym; lm M. mos omyci; nmos omyte; N. omytemi

Znaczenia:

1. »powierzchownie oczyszczony z brudu przy użyciu wody lub innego płynu albo roztworu wody ze środkami myjącymi; polany wodą, opłukany«: Niechże mi i te gorzkie strumień wody wywiodą z oczu, a w czas, za pogody; a niemniej niech on wieczernik naświętszy stawi mi w pamięć obraz ten nawiętszej pokory pierwej, myjąc sługom nogi, miłości potym, czyniąc z ludzi bogi. Żebym omyty Jego własną ręką, usiadł z Nim za stół i wziął pokarm z dzięką [...]. MiasKZbiór 140. ie bráłá; ábowiem iż widźiał że zwierzchu ozdrowiał/ záraz wielce sie ná sercu do żalu y płáczu gorzkiego poruszył. Gdy tedy wszytek był omyty y vzdrowiony zewnątrz/ dostátecznie też był pomázány y zdrowym vczyniony wewnątrz. ZwierPrzykład 105. Sok z cáłego y ze wszystkiego źielá wyżęty z winem biáłym/ á z białkiem od iáiá zmieszány/ gdźieby tym dźiećię nowo národzone/ á ile białogłowskiey płći/ pokiby śię iescze wody nie dotknęło/ álbo wodá iego/ było po wszystkim ćiáłku námázáne/ á potym w godźinę omyte/ powiádáią że od Plam/ y zmaz wszelákich/ ták te/ ktore z żywotá mátki swey z sobą wynośi (zgágą to násze Białegłowy zowią) iáko też ine po wszytkie czásy żywotá swe[g]o/ będźie wolne. SyrZiel 184. Czysty/ omyty/ chędogi/ czyśćiuchny. Kn 109. Kędy tedy wszystko porządnie być może/ niepotrzebá mych słow; wszkáże niezászkodźi/ pospolstwu namniey dla Wykonánia wiernośći swey wiedźieć/ że więc po moru/ domy murowáne z nowu wybielone/ drzewiáne ale ostrym ługiem á potym octym trzy dni wymyte a wykurzone często a wielce bywáją; [...] że drzewáne naczynia, gdy śię kilká dni w wodzie wyleżáły, kilká rázow ługiem omyte á u ogniá ususzone być mają;[...] że bydło przez wodę przepłáwione, álbo nią omyte być muśi [...]. MuthWier 116-117. Po wyczyśćieniu ćiała potrzeba, aby jako wzwyż namieniono, całe ćiało zewnątrz ćiepłą Wodą wktorey sol rozpuszczona bydz muśi, y ktorą zoctem winnym zmieszać trzeba, było omyte y ztarte. WolfTrakt 71.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ łzami omyty, omyty we łzach: Ciało potem jego Z Chocimia do Kamieńca poszło Podolskiego, A stamtąd do Ostroga, gdzie łzami omyte Od małżonki, włożone pod marmory ryte: Godne, godne mauzolów i pamięci wiecznéj, Żeby obraz i przykład miał wiek ostateczny. PotWoj1924 254. Posyłam omyte We łzách wzdychánia/ z mey włásney z zrzenice Ktore ná pápier láły się przez lice. ZawiszaMiłość D2.

2. »w religiach: symbolicznie oczyszczony z win przez polanie wodą«: 71 A gdźież to Pan Krystus obiecał/ iż ták nas krwią y Duchem swoim omyć/ á prawdźiwie oczyśćić chce/ iáko przy Krzćie wodą omyći bywamy? RybMKat 31. A ktorzy tą fontáną Chrztu omyci byli, Nietylo sobie zdrowia czerstwego nábyli, Lecz iákąkolwiek mieli chorobę przećiwną Swemu zdrowiu, pozbywszy tą mocą Chrztu dźiwną, Ná ćiele, y ná duszy zdrowi powracáli, A Bogu zá doznáną dobroć dźiękowáli. DamKuligKról 253. W Księdze Sonnat iest ta basnia; że z piekła potępiency osmaleni, zaprowadzeni będą do Raiu ale w wprzod omyci w zrzodle, Alchaytar. ChmielAteny1755 I 1102. Poniewacz[!] Philip Diacon, ktory tych Samarytanow nawroćił / y pokrzćił był v. 12. onych nie bierzmował / ale na to Piotr / y Jan do Samarye byli posłani / zkond też zaraz śie widźi / że Bierzmowani od Krztu jest rozny Sakrament / bo na Krzćie bywa Człowiek omyty / a po Krzćie przez Bierzmowanie Laskom Bożom pośilony. HackPraw 222. My też przykłádem Apostolskim/ y Kośćiołá pierwszego/ ceremonią polewánia/ ábo pokropienia záchowuiemy/ cżłonká przedniego/ to iest/ głowy. Dosyć ná tym/ gdy głowá bywa wodą polána ábo omyta [...]. KraPos 66.

a)przen. »w religii chrześcijańskiej: symbolicznie oczyszczony z win«: PUNKT 1. BOże moy tyś ták vmiłował świát/ żeś iednorodzonego Syná twego zesłał ná świát/ áby w-grzechách swoich (iáko słusznie miał) nie zginął/ ále żeby zá miłośierdźiem twoim/ to iest zá przyśćiem ná świát Iezusowym/ od złośći swych omyty/ od czártowskiey niewoli wykupiony/ od wieczney zguby wybáwiony/ á od wieczney chwały przywiedźiony był. DrużbDroga 427. Jezu słodki, Synu boży I Maryi, — lub mię trwoży Grzech, lecz ufam, że w sowitem Źrzódle będę tem omytym, Krwie twe Ojcze łaskawy. KochBerTur 57. Nie mowię tu nic o owey grubey niegodnośći/ álbo zátáionego iákiego grzechu/ álbo nieprzygotowánego nie omytego sumnieniá/ álbo z zatwardźiáłey w złych nałogách okázyach/ etc. záćiętośći [...]. BujnDroga 241. Lubo temu mocno wierze/ ze prez[!] Chrystusa pierworodnego grzechu Zmaza jest omyta/ ale iednak zbrodnie uczynkowe codzienne/ te mię trapią/ głowę moią tłoczą/ te ktorem przez wszytek żywot uczynił/ w liczbie nie źliczone/ w wadze cięszkie nie znosne w odpłaceniu potępiaiące EksSum 26.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ krwią omyty, omyty we krwi: O zacny vpominku/ ważna obietnico: Wesel się/ iuż nie Lotrze/ lecz oblubienico Chrystusowá/ dźiś iego świeżą krwią omyta: Wesel się/ czeka ćię iuż rádość známienita. RożAPam 84. A Cyprian S. grzech ten Schismy táki bydź powiáda/ że y mecżennicą śmierćią zgłádzony bydź nie może: táką zmázą/ że y krwią zá P. Christusá wylaną omyta bydź nie może. SmotApol 181. Ze tedy dusze w Czyscu záwárte/ iáko w naczyniu iákim boleśći y męki rozmáite zá niewypokutowáne ná świećie grzechy swoie ćierpią; dla tego część trzećia hostyiey/ ná ołtarzu czásu ofiáry przenaświętszey kłádźie się do kielichá/ áby krwią nadroższą Páná Chrystusową omyte były z niepráwośći swoich/ y ochłodzone od onych mąk okrutnych/ iáko też od wiecznego zátrácenia/ przez też krew iego naświętszą odkupione były. StarKaz 46. [...] y krwią niewinnego báranká omyći/ ták się pięknie wybielili/ ták szczęśliwie zleczyli. BujnDroga 143. Abowiem powiadają zes my wszyscy z jedney Krwie poszli, jedną Krwią wykupieni y omyci, jednego Oica Dziatkami, jednego Stołu uczesnikami będąc, jednego w Niebie Dziedzictwa oczekiwając, etc. jeden nad drugiego okrom rzeczy przypadających, nic niemając. KomPetrozLab P7. Ci to pozostali Mężowie przygotuią Zydow y do uznánia prawdziwego Messyasza przyprowadzą; Ci przygotuią twarz ich, to iest twarz ich wnętrzną álbo Duszę od zmazy niedowiarstwa zmywszy, przyłączą ich do Mistycznego Ciáła Chrystusowego, ktorym iest Oblubienica iego żadney zmazy y marszczki nie maiąca, omyta we Krwi Oblubieńca swego Chrystusa. Niepoprawne zródło . ▲ omyty z grzechów: Bierzem poświącenie duszne/ ktorym omytemi z grzechow/ zostáiemy podobnymi Odkupićielowi swoiemu/ y w iego poniekąd istność odmieniamy się. StarKaz 44.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]