Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: bezok. padać; ~ cz. ter. lp 1. os. padam; 3. os. pada; lm 3. os. padają; ~ cz. prze. lp m 3. os. padał; ż 3. os. padała; n 3. os. padało; lm mos 3. os. padali; nmos 3. os. padały; ~ cz. przy. złoż. lp zneut 3. os. padać będzie; lm mos 3. os. będą padać; ~ tr. rozk. lm 1. os. padajmy; ~ im. wsp. padając; ~ im. uprz. padłszy

Znaczenia:

1. »przewracać się, upadać; ginąć, tracić«: Włosy z głowy pádáiące zátrzymawa/ y vmacnia sok z świeżozielonego ziela [koszyczka] z oliwą zmieszány. SyrZiel 850. Niewiásty w Syonie pogwałcono/ y pánny w miástách Judskich. Książętá ręką ich powieszáne są, a osoby Stárszych nie máją w uczciwości. Młodzience do zarn biorą/ á młodzieniaszkowie pod drwámi padáją. Stárcy w bramách więcey nie stawáją, á młodzieńcy przestáli pieśni swojich. BG Lm 5, 13-15. Włosy mi padáią/ Glabresco. Kn 1274. To Poganstwo oszlep na ogien lazło a iako snopy padało. PasPam 260. Gęsi Dzikie włoczyły się [...] ale iakies były odmięnne [...] padały y [z] Swoyskiemi Gęsiami y niebardzo były płoche dały się zeyść y kiięm potrącić. PasPam 282-282v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ na twarz padać, padać na gębę: Ná twarz padszy. [...] v. Ná płásk. Kn 444. Utykam głową/ gębą/ w-zięmię: Padam ná gębę. Sistere ore, capite: sistere capite in via, de femita. Kn 1209. ▲ padająca choroba, padająca niemoc »padaczka (?)«: Wino Piołynowe ábo Piołynek [...] Pádáiącey chorobie.Páráliżu. Szláku y powietrzem náruszonym służy, używaiąc go, od tego wszytkiego záchowuie, piiąc y nácieraiąc nim. SyrZiel 352-253. Bernadynek/ ábo Turecki czubek [...] Pádáiącey niemocy. Szláku ábo páráliżowi. Pokurczonym. Strętwieniu ábo zmartwieniu [bywa ratunkiem]. SyrZiel 362- 364. ▲ padać jako muchy, padać jak muchy na wiosnę: NIEPRZYIACIELE padaią gęsto iák muchy. DanKolaDyk II, 282. Czyż powinni zá moy błąd padać iáko muchy, Umierać iáko bydło bez żalu, bez skruchy [o zarazie w Izraelu]. DrużZbiór 136. Padaią ludzie, iák muchy ná wiosnę [od zarazy]. DrużZbiór 355. ▲ nagła padać śmiercią: SEPS Padálec iest ták wielkiego iádu, że kto iámę iego nádepce nieostrożnie, nagłą padá śmiercią, táką zgniliznę, członkow rozsypane nágłe przynosi. ChmielAteny1755 I 504.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ trupem padać: Z belluard ognia tym więcey dawáli Aby nástępny Szwedzkie rozrywáli, To ich w łeb, to wbok, to ręce Strzeláli Y widáć było, gdy trupem padáli. OblJasGór 83. ◆ padać na głowę »fikać koziołki«: Koziéłék przéwrocić. [...] Saltus in caput [...] Cernuo [...] cernulat habetur. Koziełki przéwrácam/ Padam ná głowę. Kn 131. ◆ trup na trupie padał, trup na trupie padł: Lud gęsto bardzo stał y tak zginął że trup na trupie padł. PasPam 97v. Tak cięto trup na Trupie padał. PasPam 97v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Wielkiemu Pánu záwsze kostká dobrze páda. RysProv XVII, 6.

◼ Przenośnie: ◼ Grzechi, iák wiele iest ich, liczbá osiáda, A dobroć Boska nigdy pod miárę niepáda. DamKuligKról 265. ◼ Bo iego miłosierdzia liczbá niezliczona, Ani pada pod miárę dobroć nieskończona. DamKuligKról 80.

2. »oddawać hołd«: Posypawszy popiołem głowy swoie, grubą y ostrą przyodziawszy się włosienicą padáli przed Ołtarzem. DanOstSwada V, 14.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ padać na kolana (sz. zm.): Klękam/ padam ná koláná. Procumbo in genua. Submitto flexum genu. Tango genu terram [...] Pinso terram genibus. Biię kolány ziemię. Klękam przéd kiem. Kn 280. Nie rozumiem NM Krolu, żeby co w oney wszystko máiacey Boskiey Wszechmocności wspániálszego było, iáko kiedy ten wszystek oraz swiat ná koláná padaiąc, niską mu oddáie czołobitność. DanOstSwada V, 13. Witáiąc Krolá y Páná/ Padaymy ná swe koláná. ŻabSymf E. ▲ do nóg padać (sz. zm.): Ciało to przenaswiętsze uwielbione będzie Kiedy na maiestacie miedzy trony siędzie Nad [kryształ] przerzroczyste nad słonce iasnieysze Siedm kroc ktore się terasz [me]dzi naigrosnieysze Chory wszystkie Anielskie wespoł y z swiętemi Do nog iego padaią twarzami swoiemi. KodKon 100. Xymeno Pádam do twych nog. Diego Pokłon daięć uniżony. CorMorszACyd 138-139. ▲ na twarz padać: Krzyczą głoszem z kwiatkami iemu zabiegaią Palmy zielone scielą y na twarz padaią. KodKon 47. Pádli wszyscy, ale wstecz, Apostołowie na twarz [...] Wybránych iest ná twarz padać, a złych ná wstecz. MłodzKaz III, 237. Wypisuie Pismo piękną ceremonyią pomienionego trędowátego: Adorabat, kłániał się ná kolaná, ná twárz padał [...] Umie się kłániác kto pokorny, u pysznego kámienne koláno, ánimusz wyfukiwa, pokora wykłánia. MłodzKaz II, 308.

3. »lecieć, sypać się, spadać; wpadać, dostawać się«: Y widziałem gdy otworzył szostą pieczeć; á oto stáło się wielkie trzesienie ziemie/ á słońce sczerniáło jáko wor włosiány/ yksiężyc wszystek stáł się jáko krew. A gwiazdy niebieskie pádáły ná ziemię/ ták jáko drzewo figowe zrzuca z siebie figi swoje niedostáłe/ gdy od wiátru wielkiego bywa záchwiane. BG Ap 6, 12-14. Tą też mánną wybránych swoich obiecał po śmierci w niebie karmić [...]. Nie táką mánnę máteryálną iáka z niebá zydom pádałá/ ále mánnę duchowną. StarKaz 38. Gwiazdy będą padáć z niebá/ y mocy niebieskie poruszone będą. StarKaz 597. Dzieciecie[m] będąc zwykł był strzelac do gwiazd z nieba padaiących. HerbOr 616. Limatura Proch ktorij pada pod pielą. SłowPolŁac 81. Scobs [scobis] Proch ktory pada pod pilę. SłowPolŁac 124. Ia sobie lamentuie, iak nie swoi tam i sam po zamku padam, dziatek szukam. VorLetSkarb 63. Z tam tego okna strzelano do nas [...] iuz grad [kul a. kamieni] na nas pada. PasPam 59. W Wielkiey Polszcze, w Woiewodztwie Sędomierskim, Powiecie Opoczyńskim y Radomskim, znagłá powstáłá ná Powietrzu burzá, y niezwyczáyne grády, ktore iáko iákie z Niebá padáły głazy. HaurEk 61.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ pada na kogoś strach: Obéymuié mię strách / pada ná mię strách. Perfundit me horror. Kn 560.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● od przysł.: Nie daleko pada jabłko od jabłoni Nie daremna ona przypowieść: Synaczek takuczki, jako i pan ociec, nie daleko jabłko od jabłoni padając. DorHipTur 32. Nie dáleko drzewá iábłko páda. RysProv X, 1. ● Száchem páda. RysProv XIV, 8. ● Prętka robotá/ z ręku páda. RysProv XIII, 8. ● od przysł.: Pieczone gołąbki nie przyjdą same do gąbki Kazał się nam Pan Bog o się stárać: nikomu z niebá pieczone gołębie pádác do gęby nie będą. StarKaz 370. ● Jédno Bogá. Złoto páda. Jédno ku drugiemu. Jédno drugiemu pomaga. KnAd 315.

◼ Przenośnie: ◼ Atosz podaię łacny sposob Miał był tenze P. Złynsky mec iussu, (z Arendy Sendzinskiey) a zas ex testamentaria nieboszki Dobrodziki naszey dispositione (ktora na mię padała) odliczyc 300 fl. Panu Zegockiemu. OpalKListy 25. ◼ Oná nagła goracość ná ciáło ludzkie pádáiąca/ iakoby kąsa ciáło. SykstCiepl 158.

4. »o opadach atmosferycznych itp. zjawiskach«: To bogaty, co na psiej przestając chudobie, Z płonnych obietnic zysku nierad chwyta sobie, Mając je za cień; bo im więtsze, tym mniej dają; Tak bywa, gdy z wielkich burz małe dżdże padają. VerdBłażSet 14. Iuz deszcz począł padac. PasPam 262v. Przyprowadził mnie tu deszcz gwałtowny, lubo ciepły; ale drogę cale popsował i zaniosło się nań, że całą noc padać będzie. SobJListy 492. W Wielkiey Polszcze, w Woiewodztwie Sędomierskim, Powiecie Opoczyńskim y Radomskim, znagłá powstáłá ná Powietrzu burzá, y niezwyczáyne grády, ktore iáko iákie z Niebá padáły głazy. HaurEk 61.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ mrok pada »nastaje wieczór, zmierzcha się«: Mierzcha się mrok pádá. Noctescit, contenebrat, intendent se tenebrae. SzyrDict 171. Gdy mrok wieczorny padał, jam owce z ugory I koźlęta latosie zganiał do obory; Z trefunku w dół pojźrzawszy ujźrzałem w dolinie Kwiateczki zrywające trzy wespół boginie. ZimBSiel 117. Mrok padał kiedy koniec oney był Turniei Ani noc swoiey zwykłey, chybiła kolei Askoro na podniebne okolice padła Zwierz na paszą; Ptastwo szło na wiadome siadła. PotWoj 171.

# Użycia metajęzykowe: # Padam/ alitertr. Dobrzé pádło/ páda co ná kogo. Cado belle, percommode, peropportune cecidit: ita cadit vt praedictum: fauste feliciter prospereque euenit [...] páda ná zboże. Kn 659