Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »kobieta zazwyczaj zamężna; także do towarzystwa«: Pániom, piesiámi dziatki swe karmiące, ábo y mamkom obfitość mleká daie, liście zielone [kopru] w winie białym warzone, to wino piiąc. SyrZiel 384. Czyścienie miesięczne pániom wzbudza [wodka z kopru]. SyrZiel 392. Aby nié/ żeby nié/ [...] Quinque hanc omnem rem herae meae iam faciam palam, y żebym tego wszytkiego pániey nie oznáymił. Kn 4. Gdy dzień ś. Máryey Mágdáleny przyszedł/ iákoby dla przechadzki wedle umowy z Pánnámi Zakonnemi poszła z wielą Pánien y Pań do zbudowánego nowo Klasztoru Pánieńskiego. OkolNiebo 2. Matrona Niewiasta, Panij. SłowPolŁac 84. Ktorego kmiecia dostała się połowica przerzeczony jmp. Zofiey Tomickiey, a przy drugi połowicy wzwyż pomieniona jmp Górzyńska jako pani wienna zostawa. InwKal I I, 91. Ztąd się widzieć dáje, że Pánny y Pánie, ktore nagiemi y odkrytymi szyjámi, rámionámi y piersiámi pychę po sobie pokázują, Bogá wielce gniewáją y przez to ná káránie czesne y wieczne zárabiáją. GdacPan 50. Zá mnie Pánie rożne zákrzątáły się, około tego, áby po Páryżu uboztwo po ulicach nie leżało, nie żebrało. MłodzKaz II, 343. Piżmo nie godzi się (przyjemne) wszystkim Pániom. ErnHand 122.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ asyryjska pani »o Semiramidzie zamienionej w gołębia«: I asyryjska pani w gołębiej postaci Niech tak huczy, jako gdy samca w lesie straci. MorszAUtwKuk 137. ▲ pani młoda »Świeżo poślubiona kobieta na uroczystości weselnej«: Nie Polski to tám był tryb, boć u nas dom Páni Młodey wesele podeymuie, Czy to tam był Pan Młody co zá żonę szedł, nie oná zá mąż? MłodzKaz II, 177. Ták to bywa, że Oblubienicá, że Páni młoda, z pierwotku zda się, że iedno ma oko, widzieć Oblubieńcá; ále długow, defektow, nárowiow, i kogo innego pátrza; biedá w-ten czás Oblubieńcowi, nędzá Mężowi, uciekáć, bá ulátywáć musi z-domu. MłodzKaz II, 346. ▲ pani stara (starsza) »Kobieta zaawansowana wiekowo, matrona«: Rozhowor Dámy z Panią Ochmistrzynią. W sierocym stanie utroskána Wdowá Skárżąc się mowi ták do Páni stáry: ... KochProżnEp 184. Panie stare, czy baby, czy ochmistrzynie, nie pisałem, jeśli pomnę dobrze, aby miały jeździć á la campagne z paniami. SobJListy 399. ▲ pani matka: Gospodiniom była na mieiscu zmarłei Pani matki, Pani katarzina Jofeltowna bywsza Feferowa, a teraz Zygmuntowa Voderflotowa, siostra starsza oblubienicy moiei. VorLetSkarb 107. Komu się chce nieszczęścia [...] ten niechay jedno nieco zácznie z Xiędzem pobożnym á dosyć go mieć będzie. Páni Mátká mojá, są słowá Kurfirstá w spomnionego, záwsze mię wiernie od tego odwodziłá GdacPan 35. Ián miał ieszcze Pánią Mátkę, zázierał czásem do domu. MłodzKaz I, 276. Słyszy corká, że Páni Mátka, kiedy się rozgniewa, to z ust iey, iáko z otchłáni tylko źli duchowie lecą. MłodzKaz II, 317. ▲ pani bratowa: A zatym zaleciwszy słuzby moie Imci Pani Bratowey y Imci Pani Siestrze mym MPaniom oraz z małżonką moią: zostawam zwyczainie WMm-o M-o Pana Bratem y sługą Kr. Opaleński W-da Poznan. OpalKListy 472. Dałem y P-u Wolcagienowi fl. 200. według assygnacy WM m MPana, co uczyniłem wszystko nad postanowienie moie; ktore takie iest nie liczyć, wiecey y szeląga pokąd ressygnacy Sierakowa y cassacy oprawy Imci Pani Bratowey miec nie bendę. OpalKListy 473. ▲ pani siostra: Ia Zony miec nie będę, Pani Siostra tesz nie bendzie, zkimze tam conversatia Imci. OpalKListy 29. Pani Siostra tesz avide iako naipredzey oczekiwa, ktora złaski Bozey na tych poczatkach we wszystkim izdzie za zdaniem naszym, y baczę to ze chwalebnie poprowadzi stąn ten opłakany. OpalKListy 85. Pani Siostra dzis wnocy poroniła niezywą Corkę porodziwszy iednak złaski Bozey sama zdrowa y czerstwa. OpalKListy 95. ▲ pani ciotka: Witaycie Panie stryiu. Dziękuię Wam Pani Ciotko. PolPar 9. ▲ pani żon(k)a: Ale y ty małzonku ieslis zdrow miey pilne Oko na Panią zonke. OpalKSat 31v. ▲ pani teści(owa): Tylko noc PrzenoCowawszy Musiałem Respektem IeiPani Tesci Moiey Odiechac Obiecawszy nazad Iadąc nagrodzic. PoczOdlPam 112. ▲ wienna pani »kobieta z (bogatym) wianem, wychodząca za mąż«: Wienny, ad dotalitium pertinens, loguuntur. Kn 1252.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być panią szachownicy »sprawować kontrolę«: Sama tylko płec białła chce bydz Panią Szachownice wszedy byc, wszystko wiedziec rządzic przewodząc. HerbOr .

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Corká swey mátki we wszem náśláduie; Suczká swey Pániey záwsze trop pilnuie. RysProv II, 8.

◼ Przenośnie: ◼ Wstyd u pani ochmistrzem, cnota panią starą; Jeśli te dwie nie ustrzegą, baba żadną miarą. SobJListy 399. ◼ Vpominam tedy wszytkich tych/ ktorzy wysługę iáką znáczną máią od tey pániey francy. SykstCiepl 198. ◼ Pácyent [...] niech się Strzeże Pániey Wenery tak kąpiąc się w wodzie/ iáko też odpráwiwszy iuż wodę. SykstCiepl 163.

2. »władczyni, monarchini«: Iam też pilno spieszyłá, Zebym tu ná czás byłá; Upaść do nog, z swą dánią, Przed mym Pánem, y Pánią; Y powiedzieć im śmiele, Ze bydź u nich w poddáństwie Naywyższe me wesele. CorMorszACyd 102. Więc że Krolowa Iey Mość Páni Małżonká nászá zá prace, y życzliwość swoię godna od Nas záwsze miłości, y od Rzeczyposp: wdźwięczności, iáko wszystkie swoie nádzieie w Rzeczypospolitey máiąca, musi mieć przy tey o Elekcyey spráwie swoie interessá. LubJMan 21. Ci ktorzy nási będą, niech piszą do Pániey y dáią znáć. LubJMan 73. A Skoro mowy dokonczyła: Rzekł iey: o Pani nie frasuy się proszę, Wszystkoc iak kazesz ku mysli przynioszę: Bo więm: ze Słowa Nierad Miller swego Mięni, na zawsze pewny dług V niego. OblJasGór 115v. Królowa nieboszczka wielka i mądra była pani, a nieraz o kądzieli z takimi, które czego inszego nie rozumiały, gadała, i samą ją, akomodując się stanowi białogłowskiemu, przędła. SobJListy 386. I to nie rzecz Eliaszu, że sobie samey Páni służyć każesz. MłodzKaz II, 51. Obieram ten czas interregni, ktorego lubo zdasz się bydź bez Pana, osierociała, iesteś iednak teraz naywielowładnieyszą Panią. LeszczStGłos 11.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ miłościwa pani (sz. zm.), mościwa pani, mściwa pani: I. O. Xiezno/ á mnie wielce Młściwa Páni/ y Dobrodzieyko/ ná Wielmozne dziełá X. Jego Mści S. pámięci zmárłego iedynego przyiáciela W. X. M. y wielce zyczyła sobie tego/ áby byłá w długo fortunne látá ná iásność Xiązecych spraw z radością záwsze pátrzyła. TwarSDaf 39. Rano wpułtora kwadransa do Czwartei, rozwiązał Pan Bog sczęsliwie Naiasnieyszą Ceciliae Renate Krolową Polske Paniom moie miłosciwą, obdarziwszy pociechom wielkom Krolewicem. VorLetSkarb 177. Tu sobie przywodzę ná pámięć, com czásu niedawnego słyszał od jednego wiáry godnego Teologá, o jakiejśi zacnej M[iło]ściwey Pániey, ktora májąc w domu Służebnicę cięszko chorująca posłáłá po Xiędzá, áby ją ábsolwował y Sákramentem wieczerzy Páńskiey usługował. GdacPan 13. ▲ księżna pani: Sam Xiąze podagrik i wleciech podeszłych, na krzeslie wszistko go noszą, sama Xięzna Pani młodziusienka i cudownie greczna, wielce radzi beli Panstwu naszemu i solenniter tractowali. VorLetSkarb 142. ▲ pani Maryja »Matka Boska«: Offiarowawszy Votum Panu Bogu y Naswietszey Paniey Mariey prosząc ile moze bydz ten łanczuch W te Swieta ktorych sie exponuie Naswietszy Sakrament Na Monstratiey y z Tabliczką był wieszany. KomonDziej 130v.

◼ Przenośnie: ◼ Pánią dziedziczną iestem ia w tobie [mówi podagra]. CompMed 391. ◼ Ponieważ zaś wszystko złe u nas pochodzi z diffidencyi nie uleczoney między majestatem y wolnością, niechże tylko Rzeczpospolita będzie iako sama bydź powinna Panią. LeszczStGłos 6. ◼ Ani się gniewu, ani ognia boi: Y niedziw, bo go swym płasczem okrywa Niebieska Pani, co wnim przemięszkiwa. OblJasGór 132.

3. »szlachcianka, kobieta dobrze urodzona i zazwyczaj majętna«: Piesek máły/ pieseczek máły z-rodu/ chociasz stáry/ iáko u pánow i pań bywáią. Kn 694. 1643. dnia 23 Miesiąca Februarii Pani Anna Dorophieowiczowna Lettowowa Synowa moia, uraziwszysię wcięszkich boliach porodziła syna. VorLetSkarb 183. Naiasnieyszy Cecilia Renata krolowa Polska X.Pani moia miłosciwa, w Wilnie iadowitą obłoznom gorączką złozona, niezywą porodziła krolewniczkę. VorLetSkarb 183. W kilka dni po nim, spansczyzny prziszedszy do domu, dziewka Szimukowei naglie umarła. Po niei Pani Bąkowska zdziecięciem. VorLetSkarb 238. Weź Wć z sobą jmć panią sandecką, bo prosi o to jmć pan sandecki. SobJListy 77. Panie stare, czy baby, czy ochmistrzynie, nie pisałem, jeśli pomnę dobrze, aby miały jeździć a la campagne z paniami. SobJListy 399. Toż potkáło y onę Pánią (Szláchciankę) ktorą sczęście y dobre dni ták rospycháły, ták zbytkowáłá y rospustnie żyła, że się w winie mywáłá. GdacPan 84. Wspomnię o niektorych wysokiego stanu Pániach/ ktore/ o czym Mathesius on gorliwy Káznodziejá pisze/ to wyznawáły y o sobie mowiły/ że Pánom Małzonkom swoim gwoli y k upodobániu szumne kosztowne száty/ złoto/ perły y drogie kámienie nosioć musiały; czego by aliás z inszey miáry nie były czyniły. GdacPrzyd 31. Kumami byli Iasnie Wielmozny ImPan Ian Gninski na ten czas Woiewoda Czernieiowski zWielmozną ImPanią Anną zZamoscia Bedlinską Starosciną Będzinską. DrobTuszInf 38-39. Anno Domini 1690. die Ultima Julij zWoli Pana Boga Wszechmogącego powtornie postanowiłemsię z Szlachetnie Vrodzoną Panią Anną Kalicinską. DrobTuszInf 40.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ imćmość pani, jejmość pani »tradycyjny zwrot grzecznościowy«: Rytwiany mil. 5. Zamek JeimPani Tęczinskiei Woiewodzinei Krakowskiei. VorLetSkarb 147. Ten z Kázánowskiey Dziád iest rodzony IMCi Páni Kásztelánowey Wołyńskiey Wielohurskiey. DanOstSwada II, 8. Została po niey młodsza nie tylko we krwi, ále w cnotach, w życiu y obyczaiach prawdziwie Rodzona Siostra Jey Mć Páni Sieniawska Podczaszyna Koronna. DanOstSwada II, 82.

4. »nałożnica, kurtyzana«: Moy miły panie gościu y z tą twoią panią Foruy ze mi się foruy bierz się daley za nią. KodKon 116. Aenigmata. Páni bezpieczna/ nader wszeteczna: Choć we złey toni/ Chłopi lgną do niey. KellGram 245.