Słownik XVII wieku

Słowniki:
SJP notują
SStp, SXVI, Kn, T, L, SWil, SW nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1601-1620

Formy: lp M. para; D. pary; B. parę; N. parą; Ms. parze; W. paro; ~ lm D. par; B. pary; N. parami; Ms. parze; ~ lpdw M. parze; D. paru; N. par; Ms. paru

Etymologia: <niem. Paar>

Znaczenia:

1. »dwa jednakowe przedmioty tworzące pewną całość a. dwie osoby tworzące pewien związek«: Co za Megera iad swoy w serca iem pusciła Ze małzenskiemi węzły powiązane pary Cz.ęsto zwady y częste z sobą czynią swary. ArKochOrl 41-41v. I tak miasto ze wnętrznym umiotszy żelazem z Pana y Urzędnikow/ szukaią zárazem Mustáfy: ktory w iedney táił się Pieczárze/ Przy dziewkách dwoch Cekierskich/ y Ewnuchow párze. TwarSLeg 30. Wárcaby Kizłarádze/ y Száchy z Bursztynu/ Dla Carskich Pań zábawy/ y białego gminu: Takichże Tacz dwie parze/ do słodycz/ y wetow/ y dwa Kubki do Kaffy/ y Szamskich serbetow. TwarSLeg 71. Swiec kupielysmy to iest fachlÿ dwie parze za ktore wydalismy zło 12. RegTow 71. Trzykroć szczęśliwa Paro, z ciebie jako z płodnych Dwu szczepów, wiele wznidzie owoców dorodnych. ZimSRoks 23. Páchołek pieszy ma mieć sukien dwie, vbránie iedne, botow par dwie. FredKon 73. Oddawał [...] kto miał choc parę pistoletow w Heban oprawnych albo w Słoniową kość. PasPam 233v. Statki domowe p. Twardowska oddaje: pług ze dwiema par żelaz, radła dwie z radlicami. InwKal I I, 74. Pańskiego bydła ma wołów parę, para teraz niedawno z zarazy zdechła, krowę jedną. InwKal I 460. Wsczoł sie spor [...] a tak długo rationibus y uporem ab utrinque Certando przyszło do tego ze Parami kawalkaty iechali ieden Moskal drugi nasz. CzartListy 29-30. Sźlachetna Paro Rycerskich Anglikow, Czy wąm Braterskich kto niezmylił Szykow? DrobTuszInf 35. EPITHALAMIVM. Zacney Parze Młodzi Rzymskiey, PALLADYVSZOWI y CELRYNIE. ClaudUstHist 49. Zywy przykłád Bostwá tego dáiecie ná widok Swiátu Polskiemu w Osobách tey zácney Páry łáską y Dobrodzieystwem WKM. Dniá dzisieyszego spojoney. DanOstSwada II, 4. Zdarzenie Pańskie do tego stanu przybiera rowne sobie we wszystkim pary, záczym bespiecznie ia teraz w żadne nie wzieraiąc Almanachy, z pewną wrożką winszowáć WXcy MMMP mogę wesołey dzisieyszey doli. DanOstSwada II, 76.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ iść parą (parami), w parze chodzić »Iść razem, we dwóch (dwoje)«: Pánowie rádni w iego stopy Y pułkownicy pierwszy szli parámi {w procesji]. TasKochGoff 275. A widział żeś miły ubogi, Káifaszá z Anaszem parą idących? ktorzy iáko się kompániiowáli w domu, ták i do Kościołá párą chodzili. MłodzKaz II, 166. Przybliżáli się do Páná IEZUSA: á iákoż? hurmem i cáłym pásmem? nic [!], ále parą, Publicani et peccatores, w-parze chodzili, Celnicy i grzesznicy. MłodzKaz I, 255. Przybliżali się do Pána Iezusa: á iákoż? hurmem i cáłym pásmem? nic, ále parą, Publicani et peccatores, w parze chodzili, Celnicy, i grzesznicy. MłodzKaz I, 255. ▲ wychodzić parami: Z myszey iamy wyskoczy ieden Chłopek malęnki [...] a za nim drugi y trzeci [...] po tym y damy [...] potym wezmą wychodzic parami. PasPam 77. ▲ iść parą koni, jeździć parą koników, przyjechać parą końmi »(Przy)jechać w zaprzęgu skłądającym się z dwóch koni«: Na ostatku szły Sanie prozne dla Posła parą koni suknem zielonem nakryte. PiasRel K 16. Ociec twoi/ łuzem iezdził/ lub parą konikow/ A tyś widzę nasprzągał poszosnych Woźnikow. KochProżnEp 93. Przyiechała ImPanna Rutkowska zDereczyna parą końmi gniademi moimi z małego Cugu. SapADiar 32. ▲ (Mieć co, być czym) do pary, (Mieć co, być czym) nie do pary »(Nie) pasować, (nie) składać się na całość, być (nie)parzystym«: Niemasz bárziey niedopary, iáko wielki ánimusz, á máła intratá. FredPrzysł D1v. Adam wziął się z prostey ziemie, á Ewá iuż z kości [...] iuż Raiowna [...] i pierwsze małżeństwo nie było do pary, bo większa rodowitość Ewy. MłodzKaz III, 151. Ludzi pięć tysięcy, chlebow pięć, iákby do pary, ále z wielką nierownością, i tu, i tu iest pięć. MłodzKaz 293. Jákie prożne obserwacye są: [...] Niedopary kłáść iaia pod kurę áby się prędzey wylęgły. BystrzInfAstron II/ III. PAIR (Terme Arithmetique) [...] Numerus par [...] Numerus impar [...] PARA do pary. Przeciwnie mowiemy nie do pary. DanKolaDyk II, 324. ▲ para a para, parą a parą »po dwa, parzyście«: na tych po okwitnieniu/ Nasienie parą á parą/okrągłe/ płaskie/ ná kształt Rondele. SyrZiel 141. Liścioe dłuższe/ wąskie [ma babie ziele]/ d pierwszego/ pará á pará pochodzące. SyrZiel 264.

◼ Przenośnie: ◼ Słowik [...] po swej parze utraconej Nie chce osiadać gałązki zielonej. LubSOrfPol 9.

2. zazwyczaj w bierniku »kilka, trochę«: Kul ognistych [...] pełno w tey Baszcie [...] ktora na kształt Bromy dziurę miała do tego tam mieysca, a niezawarta była, bo i wrot niebyło, tam że, oni wnet strzał parę przyprawnych zapaliwszy wystrzelili. MasDiar 93. W której pierzynie tak pospołu i z pierzem na jednej stronie widać było kilka połci słoniny i parę indyków. DembPrzew 68. Trzecia pod tymże dáchem, to iest in eodem aedificio, ma być Apartisnencik przynamniey o paru pokoiách, y Komorą z Vstępem, dla gościa zacnego. NaukaBud 12. Scena II. Roderik, Gomes. Roderik[:] Parę słow Chrabio? Gomes[:] dobrze.Roderik[:] nie wiem czy się mylę, Znászże ty Dyego? CorMorszACyd 125. Zamoyski Vwodzi parę dział Nieprzyiacielskich, ale ich potym opuscza, zabiwszy w nich zapały. OblJasGór 129. Do p. koniuszego wskazał rezydent, że z nim mówił d'Arak, koniuszy cesarski, żeby się przymówić królowi o pięknych parę koni dla cesarza. SobJListy 533. Jeśli z Parę Szczuk ułowisz, tedy mi jednę day. ErnHand 272. Ze też uczono Kruki, Panow swych pozdrawiać, Y tych paru słow witay Cesarzu wymawiać. PotPocz 148.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bir para: Bir Para waży Achczow 3. BystrzInfRóżn Aa2v.

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1613

Formy: lp D. pary; B. parę; N. parą; ~ lm M. pary; B. pary; N. parami

Znaczenia:

»efekt ulatniania się cieczy lub ciała stałego; mgła, opar, dym«: Wiátry ábo páry/ w żyłách dziecinnych miedzy krwią y wilgotnością przyrodzone powietrza/ przechędaża [sól z trzebuli]. SyrZiel 1195. Mieszáią się dwoiáko [wody]/ ábo z samymi kruszczámi/ ábo z párámi y dymámi ich. PetrJWod 8. Słońce [...] ciepłą párą łupa pola. OvOtwWPrzem 108. To naydziwnieysza, zkąd się tákie snuią Mgły, co nam zywy widok odeymuią, Ktore nam barziey wyiadaią oczy Nisz owe pary, co ie lecie toczy Indiyskie Niebo. OblJasGór k 91v. Te krople ktore się od pary ná żelezie porobiły pilnie zbierz, ktore kroplami w oczy wpuszczay, uznasz skutek, byle nie zástarzałe bielmo było. PromMed 30. Item na prędkie spędzenie zołtości z twarzy y oczu, warz w octcie Rozmáryn odiąwszy od ogniá, niech się chory náchyli nad párę twarzą, powtorz, uznasz skutek. PromMed 39. Woł z osłem prácowity. Párą swoią náń pucháią/ Dzieciąteczko zágrzewáią. ŻabSymf D3.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ pary nie staje komu »Komuś brakuje oddechu, powietrza«: Wodká z Lebiotki [...] dycháwicznym/ y tym ktorym páry y tchu niestaie/ iest vżyteczna. SyrZiel 474. Ale tego nie mogę widzieć co me siwe Latá zászczycił, chociasz ile moy wiek stary Zniesie, szukąm go pilno, iuż mi prawie páry Nie stáie, y zbieganą ledwie wlokę nogę. CorMorszACyd 157. ▲ robić co, ile mieć pary »Robić co z całych sił, na maksimum możliwości«: Chodkiewicz stary Wpadnie w Maydan, y krzyknie co w sobie ma Pary Iusz Poganie w Obozie: komu miła cnota Dzis plac, dzis ma dosławy otworzone wrota. PotWoj 136. To ciska zadem, to ogonem wierci, [...] Lecz co ma pary, co ma w sobie skoku, Leci, poki grot tłucze się po oku. PotFrasz4Kuk I 351. ▲ kozia para »wódka«: Ale nie wiem, czemu jej [wódce] imię insze dali? A słyszę, pijanice różnie ją nazwali. Mydlarze dymem, krawcy bachową ofiarą, Drudzy miodem, kusznierze kozią jakąś parą. WodGorzBad 17. Widziałem babę jednę, ośmdziesiąt lat miała, Która się od kilku lat była nie zagrzała. Potem się obwinąwszy w surową łoktuszę Wlała na się gorzałki i tak zimną duszę Zapaliwszy rozgrzała. Tak to kozia para Pożyteczna, kiedy jej będzie brana miara. WodGorzBad 23.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ puścić z gęby pary »Zmilczeć, zachować dyskrecję«: Nie śmiemy przeto puścić z gęby pary, Ani ku niebu oka dźwignąć śmiele, Bośmy Cię złością zgniewali bez miary: Urąga się z nas nieprzyjaciół wiele. WadDan II, 170.

◼ Przenośnie: ◼ Nie ták Mongibel smrodliwe ná wietrze Dymy pusczaiąc zaraza powietrze: Iako on z Rędzin iadąc Przerębskiego Smierdzące pary iádu Kalwinskiego Pusczał, bluznierstwa przetrębuiąc w rękę Przy Ktorey trzymał wydętą pasczękę. OblJasGór k 77. ◼ Ozionął ich Czárt przeklęty/ y ták záráźliwą párą swoią przykopcił/ że się sstali czarnymi ná duszy iáko wągle. StarKaz 334.