Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »składający się z czterech części«: Poczworny powszéchnié/ Quadrigeminus. Quaternarius numerus […] Quadrinus, quadrinae molae […] Quadrinae copulae verborum […] Quarticeps, quadriceps, quarticepsos. Vide Popiętny […]. Kn 729. Wchodząc z sionki zwyż wyrażonej do pokoju górnego nad pańskim dolnym, drzwi sosnowe, złe, stare, zawiasy z blachy, piec biały, malowany, stary, posowa lada co nie warto, okna w ołów 5 poczwórne, lada co, stare, niektóre szyby w drewno robione, bez żadnej kraty, kominek murowany, kamienny, stary, szafa w nim, posadzka w nim i drewniana, i gliniana, i ceglana. InwChełm 125. Harmata spiżowa, funtowa, herb na niej poczwórny: bawół, miesiąc z gwiazdą, drzewo o trzech sękach, podkowa z trzema krzyżami; w koronie drzewo z krzyżem, przy koronie napis: Virtute non Ocio, nad herbem napis: Divino auxilio fudit me Gerhardus Benning Gedani. ZamLaszGęb 36. Okien dwoje, w drzewo osadzonych, z poczwórnemi kwaterami na zawiaskach, z narożniczkami, zaszczepkami żelaznemi. ZamLaszGęb 71. Okien troje, w drzewo oprawnych, o kwaterach poczwórnych na zawiaskach, z narożniczkami, zaszczepkami żelaznemi. ZamLaszGęb 72. Strabo nazywa te Miasto poczwornym, niby Czworogrodem, Caliàs Tetrapolis, z ktorych iedno założyło mnostwo Obywatelów, drugie Antigonus po Alexandrze Wielkim Król Mnieyszey Azyi, trzecie Seleucus Callinicus, czwarte Antiochus Epiphanes, to iest Illustris, potym Epimanes, to iest szalony zwany, od ktorego Antiochiá całe Miasto nazwane. ChmielAteny IV 466. Poczworny. 1) vierfach; aus vier bestehend. [...] 1) composé de quatre. [...] § 1) poczworna liczba [...]. T III 1428. Liścié [...] Poczwórné (bigeminum), gdy ogonek na dwoié dzielący się, utrzymuie cztéry listki po párze wiszącé. KlukCzenBot 66.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ poczwórny aspekt »odległość kątowa między dwiema planetami wynosząca 90 stopni«: MArs lubo praedominium ma w kwartale źimowym z Słońcem y iest authorem wszystkich ogniow y pożarow, máiący poczworny aspekt Merkuryuszá, iednák zostáiąc in trigono Aqueo frigido et humido Wielkiemi y czestemi ogniámi niegroźi. KostProgn 11 nlb.

2. »o pojazdach: zaprzężony w cztery konie«: Nieczekáiąc nikogo/ poszedł I. M. Pan Hetman w oczy nieprzyiaćielowi/ y ná przepráwie nád Niestrem pod Mártynowem dwie mili wyżey Háliczá stánął vmyślnie śćiśnionym Taborem/ wozy wszytkie ćiężkie poszosne/ poczworne do Zamkow pridie po odsyłáć roskazawszy. Pogrom A3v. Poczworny wóz. Quadrigae […] Apta quadrigis equa […] Quadriiugus currus […]. Kn 729. Dla zmnieyszenia Taboru (ktorym się przepráwy záćieśniánią/ y Woysku do prędszego pospiechu/ przeszkodą bywa) tedy oprocz Rotmistrzow/ y w gorę inszych idących/ áni Porucznikowi/ áni Towárzyszowi/ poszostnych áni poczwornych Rydwánow álbo iákich wozow/ nie godźi sie záżywáć/ tylko woienne wozy skárbne/ potroyne; podwoyne/ álbo poiedynkowe/ dla lekkośći przepraw máią być/ według przemożenia. FredKon 15. A záś dwukonny wozek/ álbo potroyny (bo poczworne bywáć nie będą dla ćiężaru ná przeprawách chybá miásto tego/ dwa wozki będą/ po parze koni) z dwoistą abo troistą żywnośćią/ ná dwoch álbo trzech konnych. FredKon 43. Dnia 24go sierpnia zjechał tu do Lwowa O. Filip a S. Nicolao, Mediolańczyk, Karmelitów bosych Generał z Rzymu na wizytowanie klasztorów swoich, którego zakony wszystkie processionaliter z krzyżem wprowadzali, karet wiele szło poszóstnych, poczwórnych i t. d., z armat także bito. KronZakBarącz 188. Iuż pátrzący záczęli z chęcią spor uporny, Iedni życzą áby prym miał powoz poczworny Drudzy nádzieie czynią, zakłády ná wrożki. Dáią, że wprzod podwoyne wezmą pálmę wozki. JaklWiad 63. Czasem ią [Victorię] maluią na froncie okrętu, álbo pod Thopheum siedzącą; czasem ná poczwornym álbo podwoynym poiezdzie siedząca iedzie. ChmielAteny1755 I 1174. Poczworny. [...] 2) viersvännig. [...] 2) atelé de quatre animaux; tiré par quatre bêtes. § [...] 2) poczworny woz. T III 1428.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ poczwórny cug »zaprzęg składający się z czterech koni«: Spalił górny promień ziemię i powarzył rolne siemię, gdzie je jedno oracz pługiem za poczwórnym zawarł cugiem. MiasKZbiór 325. Poczworny cug koni/ poczworne konié. Quadrigae […]. Kn 729. Dáy wozkiem po powietrzu voźicsię oyczystym, Dáy cugle oycze, pozwol mi lecem ognistym, Tchnące ogniem poczworne moderowáć cugi. SenBardzTrag 72. Poczworny cug koni; poczworne konie. ein Zug von vier Pferden. un atelage; quatre chevaux atelez. T III 1428.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ poczwórny wóz (sz. zm.) »antyczny rzymski wóz dwukołowy, zaprzężony w cztery konie; kwadryga«: Tak chcący od swej osi giniesz, Faetonie, gdy w poczwórny wóz wprzęgasz nader żartkie konie; tak też i ty, Ikary, pnąc się pod obłoki, ciężkim skrzydłem gruntujesz ocean głęboki. HugLacPrag 77. Filip Krol Macedoński z Apollina Bożka odpowiedzi; powineń się był warować quadrigam, to iest poczwornego woza; co on obserwował; nigdy poiazdu niezażywał, owszem z całego Krolestwa ie wyrzucić kazał. Na mieyscu nawet Quadriga zwanym, postać wystrzegał się, ale się nie ustrzegł, bo Pausaniasz Adwersarz zabił go, takim miecżem, na ktorym quadriga, to iest woz poczworny był wyrysowany. ChmielAteny III 44. Potym IMPERATOR na poczwornym Tryumfalnym Wozie złotym, lub z kości Słoniowey, Laurowym ukoronowany Wieńcem, takąż piastuiący roszczkę w prawey ręce, wiezdzał cum Plausu Orbis et Urbis, w Togę ubrany Tryumfálną. ChmielAteny1755 I 466.

3. »o koniach i innych zwierzętach pociągowych: chodzące w jednym zaprzęgu«: Ná sámym wierzchu [grobowca]/ zewsząd stały ogromne konie/ ludźie/ poczworne woźniki z wozem z máteriy rozmáitych subtelnie robione. WargRzym 53. Poczworny cug koni/ poczworne konié. Quadrigae […]. Kn 729. Co skoro też woźniki poczuły poczworne/ Tym się w potężniejszy bieg udają uporne. I torowanego się gościńca puszczają/ I nie tym którym pierwej/ porządkiem biegają. OvOtwWPrzem 61. Tákże pewne wozy z końmi pod Armatę/ podwoyne/ poczworne/ álbo przyprzągáne konie/ według proportiey dostátku/ będą ná Miástá y Miásteczká włożone. FredKon 47. A zá nim Skarbnik szedł wpoczworne konie, Czeladz u boku maiąc dobre bronie Y strzelbę pewną przy wozie iecháli Manowcęm bosię drogi wárowali. OblJasGór 73v. Tu sobie wspominam na dawny zwyczay tryumfatorow Rzymskich, ktorzy poczwornymi abo końmi, abo ieleniami abo lwami wieżdzali w miasto przy świętney pompie, bo iako Zonaras y Tertulian świadczy na woźie tryumfalnym mieyski sługa trzymaiący bogato ozdobną koronę wołał; aby tryumfuiący Cesarz pamiętał, iż człowiekiem iest. ZehenLaskSum 13. Poczworny cug koni; poczworne konie. ein Zug von vier Pferden. un atelage; quatre chevaux atelez. T III 1428. Nie powoźiłby Faeton poczwornych Febá koni, By był wiedżiał że ma pływáć, tak w niebespieczney toni. NikAtal A2.

4. »cztery razy większy«: Strátopedon Podworze było w około Páłacu Herodowego, gdźie Krolewscy Zolnierze straż odpráwowáli: gdźie y Więźienie Krolewskie było, do ktorego winnych sádząno, y zámykąno, w ktorym Piotr święty, od Herodá Agryppy Krolá, ktory lákubá wielkiego zábił, dwiemá związány łáńcuchámi, y od czterech Rot poczwornych żołnierskich z wielką pilnośćią przez dni Wielkonocne był strzeżony: á potym tey nocy, ktora dźień iego śmierći vprzedzáłá, od Anyołá Páńskiego z Więżow vwolniony, od tegoż przez pierwszą y wtorą straż, y przez bramę żelázną, ktora do Miástá prowádźiłá wywiedźiony iest. AdrJeruz 109. NIech będżie potrzebá liniyce CD, pokazáć poczworną, (to iest cztery rázy wżiętą.) Rośćiągnąwszy cyrkiel do vpodobánia z punktu C, do E, weźmi trzy EF, FG, GH, rowne sámey CE; áby cáła CH, sámey CE, byłá poczworna. SolGeom I 94.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gór. kłapeć poczwórny »bryła soli mająca szerokość czterech miar«: Na przykład wzdłuż będzie kłapeć miar 5, 6, 7, dłuższego zakazują kopaczowi zajmować, a to dla zepsowania i spadania względem długości, który kłapeć będzie w miar dwie wszerz, takowy się zowie szczepny, który trzy miary wszerz, zowie się potrójny, miar cztery wszerz, zowie się poczwórny. InsGór 10. I tego się wystrzegać ma, aby nie zajmował kłapci poczwórnych, co jest z dawna officiose interdictum, i gdy to czyni sine consilio superioris lub zepsuje, lub dobrze zbije, karzą go i nie przyjmują, tylko za potrójne. InsGór 57.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ poczwórny grosz (sz. zm.) »moneta o wartości czterech groszy«: Grosz poczworny/ vide Poczworny. Kn 211. Poczworny grosz Polski/ Czwártak/ Srebrnik drobny/ Iuliusz Włoski wédług stárey ceny […] Drachma […] Denarius […]. Kn 729. W tymże mieśćie (Korynćie) báwiłá śię jákaś záwołána Wszetecznicá Lais, ktora od Demosthenesá dźieśięć tyśięcy dragm (poczwornych groszow) zá jedno łączenie żądáłá; Lecz jey odpowiedźiał: Tanti poenitere non emo. Ták drogo ia nie kupię tego/ czego by mi potym żal było/ o czym Gellius świádczy. GdacGrzech 27. Czwartak, był srebrnik drobny, álbo poczworny grosz Polski, według starey ceny, iednegoż szacunku, co Juliusz Włoski. BystrzInfRóżn Aa3. Poczworny. 1) vierfach; aus vier bestehend. [...] 1) composé de quatre. [...] poczworny grosz [...]. T III 1428.

POCZWÓRNE nmos blp
w funkcji rzeczownika

Formy: lm M. poczwórne; D. poczwórnych; B. poczwórne; N. poczwórnemi; Ms. poczwórnych

Znaczenia:

poet. »cztery konie w zaprzęgu; wóz zaprzężony w cztery konie«: Ktokolwiek podemną wojuje/ a jest pieszy/ jezdnym uczynię/ jeśli jeździec/ przydam poczworne/ jeśli wioskę trzyma dam wieś dobrą/ jeśliż tę ma/ dam miasto/ jeśli to ma/ dam Prowincją/ Złoto zasię wagą a nie liczbą rozdawać się będzie każdemu. KalCuda 160. Przypádłá do smáku táż gospodá Philippowi Krolowi Mácedońskiemu: Ten od poczwornych przestrzeżony/ po wszytkim Páństwie interdykt stánowił/ áby się żaden poczworno poieżdżác nie ważył. Toć podobno ná tákie roskazánie tákiego Monárchy wszytkosię spełniło? spełniło Miłośćiwi PP. ále opák: ábowiem co mu wykrętna per oraculum rádá obiecowáłá/ to ná nim Ręká Pausániászowá mieczem (ná ktorym poczworne były wyryte) dokonáłá. WojszOr 86. Nie wspominam poczwornych Hetmáná iednego: Co go niewiásty wiozły nágie szalonego. BachMąż D4. Gdy Słonce z swych poczwornych promienistey grzywy Zá Iutrzenką poczęło dźień czynić wątpliwy. Od Wschodu bláde niebu czoło zrumieniwszy, Z oká iásnego nocną powiekę zpędźiwszy. Iuż czuyna Kálliope po bliskim trawniku Sliczną nogę rośiła, iuż spolnego krzyku, Witáiących niebieską lámpę ptasząt byłá Muzyką chćiwość pilnych vszu násyćiłá. CezMel A3. 52. Mieysce do ćwiczenia koni, gdźie biegi, plęsy, skoki odpráwowáli, ále y szermierze pieszo z parą, poczwornemi, gonitwy z kopiiámi miewáli. AdrJeruz 44. Więc názáiutrz gdy Phaebus vbrány w pozorne Swiátło, wywiodł ná Niebo swe z morzá poczworne, Abenner Iozáphátá záwoła do śiebie, Do ktorego tak rzecze: Ostátnia do Ciebie Tá moiá będźie mowá, ktorą ieśli hárdźie Będźiesz miał, iáko przedtym, w záwźiętey pogárdźie, Y tego mi niezmnieyszysz żalu, ktoryś zádał, Wierz mi, żeć nieprzebaczę. DamKuligKról 250. Iuż powiewa ćichy wiátr, iuż powstáłá zorzá, Iuż Apollo wypędza swe poczworne z morzá Ná Zodyak niebieski; iuż osusza z rosy Wilgotney źięmię tenże Phaebus złotowłosy. BesKuligHer 4. Ná inszym tákże mieyscu tenże Izaiász w Roz. 66. mowi o Chrystuśie przyszłym Sędźim, że ma sądźić świát przez ogień, y to wyraża temi słowy: Bo oto Pąn przyidźie w ogniu, y iáko wicher poczworne iego, pokazáć w gniewie zapalczywość swoię, y strofowánie swoie w płomieniu ogniá; bo w ogniu Pąn będźie rozsądzał, y w mieczu swoim do wszelkiego ćiała. LubSMom 58. Widzę: á tu wieczorna gdy chwilá nástáie; Gdy Febus, z nászych w cudze ustąpiwszy kráie; Ostátnie iuż wysoko pokázuiąc zorze, Sam się w głębokie nurzy Erytreyskie morze. Już poczworne wyprzągszy sam po biegách dźiennych; O spoczynku zámyśla: iuż w nurtách bezdennych, Uznoione swe czoło złotookie chłodźi. LeliwaHrab A2. Nápełniona iest źiemiá srébrá y złotá: y niémász końcá skárbóm iego: y nápełniłá sie źiemiá iego koni, y niémász liczby poczwornych iego. BW Iz 2, 8. BIadá którzy zstępuią do Aegyptu o pomoc, nádźieię máiąc w koniéch, á máiąc ufánié w poczwornych, że ich wiele, y w iezdnych, że bárzo mocni: á nie ufáli w świętym Izráelowym, á Páná nie szukáli. BW Iz 31, 1. Y przywiodą wszytkę bráćią wászę ze wszech narodów w dáry Pánu, ná koniéch y ná poczwornych, y ná lektykách, y ná muléch, y ná kárách ná górę świętą moię Jeruzálem, mówi Pan: iáko gdyby przynieśli synowie Izráelowi dar w naczyniu czystym do domu Páńskiégo. BW Iz 66, 20.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]