Słownik XVII wieku

Znaczenia:

Podwójna węgielnica

1. »składający się z dwóch elementów«: Podwóyny/ Duplaris […] Duplaris armaturae milites, quibus dupla annona dabatur […] Pararius, […] Pararium aes, quid equitibus duplex pro binis equis quast pro paribus dabatur. […] Gemellae vites […] Geminata merces […] Geminata victoria […] Ingeminatus […] Duplicatus […] Dupliciarus, Duplarius. [...]. Kn 750. A kiedy iuż s. p. J. M. P. Stárostá ostátnie swoie, tym ktorym winien był in particulari przesłał uprzeymośći kiedy Ich Mość. SYNOWCOM y SIESTRZENCOM, na obie ręce iako kiedyś umieraiący Jakub, podwoynym Herbownego LUBICZA pobłogosłáwił KRZYZEM, te ná sámey PODKOWIE zostáwiwszy cháráktery: Insistite PASSIBUS aequis. GawłowŚlady D2. Zaś za te swywole i lekkomyś[l]ności skazani kożdy z nich na rózg podwójnych 200, których po przeczytanym dekrecie 60, w niedzielę przyszłą w kościele przez mszą świętą leżeć krzyżem mają i publicznie na ukaranie innych po 80 rózg, w piątek da Bóg przyszły po sześćdziesiąt rózg kożdy z nich karany być powinien. KsJaz 100. Chałupa podwójna w wiązanie i lepiankę, w jednej połowie pustki, ludzie wymarli, w drugi mieszka Michał za kontraktem, 7 dni robi w żniwa o swej strawie, tłuki dni 2 o pańskiej, robi potem za pieniądze, ma roli mórg w każde pole i ogród, płaci do Sitna fl. 10. InwChełm 111. Komin murowany, piec modro i biało polewany, okien troje z okiennicami podwójnymi z tarcic. InwChełm 199. Szaffa w murze, w orzech malowana, do której drzwi wielkie, podwójne, na zawiasach potrójnych, z zamkiem żelaznym. ZamLaszGęb 64. Nie samotne, ale podwóyne, lub potróyne Metaphory, zowią się po Grecku Allegoriami, ktore istotnie, są skupione Metaphory, albo złączone, przeniesienia własności, kilku obcych rżeczy, do tey rżeczy, ktore iest w robocie Krasomowskiey [...]. RzewWKras 199. W tym parkanie była fortka podwójna, teraz pojedyncza, z gruntu zła. InwKal II 239. Podwoyny. 1) zwey Stück in sich haltend. [...] 1) double, qui augmente une fois autant en valeur. [...] § 1) [...] podwoyne drzwi [...]. T III 1466. Teby, w których zamiast zbytku, gruba utrzymywała się prostota, nie mogły z Koryntem równać się, do którego położenie mieysca, i handel z podwóynego morza ściągał bogactwa i występki. ThomZdanie 20. Nad uszami zaś, i na karku, podwoyne kędziory, ale lepieyby było, żeby i potroyne, bydź maią, aby was sądzoną[!] za ludzi nie po prostu myslących. WłodekNauki 294. Náypospoliciéy kwiaty kielich iedén tylko maią, są iednakże niektóré rośliny, np. śláz, któré kielich maią podwóyny (calix duplex): u gwoździków zaś kielich tak iest u spodu łuszczkami okryty, iż zdaie się bydź kielich w kielichu (calix caliculatus). KlukCzenBot 97. Podwóynym Prawom ulegaią Zydzi, iedne są kraiowe, drugie ichże własne. ButrymSpos 7. Całá zatém kombustyá w ogólności iest processem całkiém Chemicznym, w którym dané ciało palné wchodzi w związek z kwasorodem, odbiéraiąc go bądź matéryi ciepła i światłá, bądź nakoniéc innym ciałom z którémi iest połączony i to przez powinowactwo wybioru prosté lub podwóyné. ŚniadJędChem 179. Przesądy dawnych Persów i Tatarów panuią iaszcze[!] w Afryce: a woyna iest tylko sztuką uciekania, albo gonienia; człowiek konny naylepiey dopełniaiący tego podwóynego celu, iest miany za przedziwnego woiownika; a że u barbarzyńców woyskowy znaczy iedynie osobę znakomitą, dla tego chodzenie piechoto[!] iest czemśiś upadlaiącem, zostawionem tylko pospólstwu. VolnNowicOpis 48. Jeżeli zaś opatrzona będzie [szopa] dwiema podłogami, iako pokazuie Fig. 3. Tab. II, tedy strychowanie może być podwoyne, a rusztowania mogą być dane na gorney podłodze albo też długość szopy przez połowę może być umnieyszona. Słupy iednak belki poprzeczne gorney podłogi dźwigaiące tak podzielone być powinny, ażeby właśnie między dwoma podwoynemi rusztowaniami stały JarsSpos 83.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ słońce podwójne »zjawisko optyczne dające złudzenie pojawienia się na niebie dwóch słońc; parhelion«: Słóńcé podwóyne/ potróyne […] Sol geminatus […] quia in propinquo fere à sole visuntur, vel quia accedunt ad similitudinem solis. Nubes rotunda et splendida soli similis, caeterùm nihil habens ardoris, nam est tantùm imago solis in nube spissa vicina in modum speculi. Solent et bina fieri parelia (praeter verum solem) cum tot nubes sunt aptae ad exhibendam effigiem solis, vt et plura specula implentur ab vna imagine, et vna imago vera est, caeterae imaginum effigies sunt. Et altera nubes solu imaginem reddit, alterae imaginis: hi autem soles pluurarum indicia sunt […] Gemini soles […]. Kn 1020. ▲ jęz. liczba podwójna »wartość kategorii liczby oznaczająca dwa przedmioty«: W staréy Polszczyźnie, a dziś ieszcze w prostáctwie, wydaie się trzeciá Liczba, Podwóyną (Dualis), iaká téż iest u Greków, nazwaná. KopczUkład 77. ▲ podwójna fuzja »długa broń strzelecka wyposażona w dwie lufy«: Przed przyjściem którego jako to jest zwirz chytrości z ostróżnością pełen, wszystkie a parte mego odwiedziwszy furwachty, gdyż nie chwaląc się, dałbym zadatki, kiedy nie śmiertelne, to kalictwa, obydwom pewne, mając podwójną fuzją. RadziwHDiar 138. ▲ techn. podwójna węgielnica »przyrząd do wytyczania kątów prostych złożony z dwóch elementów«: Do sprawdzenia, ieżeli narzędzie, odpowiada doskonale wagomiarowi armaty, używa się podwóynéy węgiélnicy A, opatrzonéy liniiáłem ruchomym a; na dwóch bokach nieruchomych c, c, iest wyryta miara długa na pół stopy, podzielona z iednéy strony na części dwunaste, a z drugiéy na dziesiątne, zamiast któréy ktoby chciáł, możnaby także dać wagomiary kul, i armat poznaczone. Wewnątrsz[!] téy podwóynéy węgielnicy, miérzą się śrzednice brył pełnych; końce zaś d, d, służą do znaleziénia śrzednic brył wydrążonych [...]. JakubJNauka 199. ▲ techn. alembik podwójny »urządzenie do destylacji złożone z dwóch pojemników«: Alambik. Alembik. Destillir-Blase, Kolbe. vessie, alembic. & [...] alembik podwoyny. [...]. T III 4. ▲ techn. alembik podwójny w wodzie »urządzenie do destylacji złożone z dwóch pojemników umożliwiające stosowanie kąpieli wodnej«: Alámbik podwoyny w wodzié/ Diploma [...] Duplex vas [...] Balneum maris. [...]. Kn 5. ▲ podwójny płód »ciąża bliźniacza«: Podwóyny [...] Gemellus fetus, proles gemella. […] podwóyny płód […]. Kn 750. Podwoyny. 1) zwey Stück in sich haltend. [...] 1) double, qui augmente une fois autant en valeur. [...] § 1) podwoyny płod [...]. T III 1466. ▲ podwójni senatorowie »dwóch senatorów na zmianę pełniących swoją funkcję«: Zeby źaś Jurisdykcya Izb Ministeryalnych nie ustawała, Senator, ktory pod czas seymu praesidebat w Woiewodztwie in Consilio Palatinali, luzowałby swego kollegę, powrácaiąc do Izby Ministeryálney, (dla czego notandum źyczyłem podwoynych Senatorow) y tamby zostawał w swey funkcyi, aź do końca nowego Seymu; czterech zaś Posłowie, ktorzyby zostáli po seymie w Izbách Ministeryalnych, luzowaniby byli przez nowych ośmiu Posłow, na reássumpcyi nowego seymu. LeszczStGłos 93. ▲ podwójny wierszyk (sz. zm.) »wiersz składający się z dwóch wersów, dwuwiersz«: Umiem do kupy sprzęgać wierszyki podwojne I na lutni przebierać trafię strony strojne. ZimSRoks 15. Na co Sannazarius ten podwoyny wierszyk napisał. Omnia vincebas, sperabas omnia Caesar, Omnia desiciunt, incipis esse Nihil. CoqMinNic A5v. ▲ jęz. podwójne spółgłoski »spółgłoski podwojone, geminaty«: Nie zamilczám i o Dwugłoskach, lub Tróygłoskach, czyli Dyftongach Polskich: tudziéż o podwóynych spółgłoskach (de consonantibus duplicibus.) KopczUkład 42. Spółgłoski gdy się piszą podwóyne, iedna powinna łączyć się z poprzedzaiącą samogłoską, a druga z następuiącą. np. od-dáná. ProkopSposób 79. ▲ jęz. podwójne głoski »spółgłoski podwojone, geminaty«: W Polskich wyrazach podwóyne głoski wymáwiaią się następuiące, oddzielnié. dd. oddaię kk. lek-ki. łł zmeł-ła. Jagieł-ło. mm. łom-my; sum-ma (zebranié liczb, dla różności od su-ma, ryby) nn. Pan-na. ProkopSposób 82.

2. »o pojazdach: zaprzężony w dwa konie«: Cug koni podwoyny/ Biga [...]. Kn 90. Za konmi ieznemi szły wozy porządkiem podwoyne […] JEoMci Pana Kamienieckiego napierwey potem wozy Sług JEoMci Pana Woiewodzicowych potroyne, poczworne, po piętne, po szosne. PiasRel 17v. Dla zmnieyszenia Taboru (ktorym się przepráwy záćieśniánią/ y Woysku do prędszego pospiechu/ przeszkodą bywa) tedy oprocz Rotmistrzow/ y w gorę inszych idących/ áni Porucznikowi/ áni Towárzyszowi/ poszostnych áni poczwornych Rydwánow álbo iákich wozow/ nie godźi sie záżywáć/ tylko woienne wozy skárbne/ potroyne; podwoyne/ álbo poiedynkowe/ dla lekkośći przepraw máią być/ według przemożenia. FredKon 15. W pałacu wzdłuż na dziedzińcu gwardie uszykowane, dość porządne i strojne stały; przez dwa dziedzińce ten się rozciągał monderunek z muzyką swoją. Miedzy któremi szły wprzód karety dość bogate, pełne kawalerów różnych, których niemało poszóstnych i podwójnych. BillTDiar 272. Iuż pátrzący záczęli z chęcią spor uporny, Iedni życzą áby prym miał powoz poczworny Drudzy nádzieie czynią, zakłády ná wrożki. Dáią, że wprzod podwoyne wezmą pálmę wozki. JaklWiad 63. Czasem ią [Wiktorię] maluią na froncie okrętu, álbo pod Thopheum siedzącą; czasem ná poczwornym álbo podwoynym poiezdzie siedząca iedzie. ChmielAteny1755 I 1174. Podwoyny. [...] 2) zweysvännig. [...] 2) tiré de deux animaux; atelé de deux chevaux. § [...] 2) [...] podwoyny woz. T III 1466.

3. »o dwóch koniach i innych zwierzętach pociągowych: chodzące w jednym zaprzęgu«: Podwóyne konié/ Biiuges equi […] Biiugi leones […] Biiugi equi […] At biiugi absolutè substantiuum, currus duos equos habens […]. Kn 750. Tákże pewne wozy z końmi pod Armatę/ podwoyne/ poczworne/ álbo przyprzągáne konie/ według proportiey dostátku/ będą ná Miástá y Miásteczká włożone. FredKon 47. Podwoyny. [...] 2) zweysvännig. [...] 2) tiré de deux animaux; atelé de deux chevaux. § [...] 2) podwoyne konie [...] T III 1466.

4. »dwa razy większy«: Są iednak tacy, ktorzy odważaią swe pieniądze, biorąc podwoyne y potroyne prowizye, zapewne dla nadgrodzenia sobie, ieżeliby mieli się prawować z swemi dłużnikami. WybicMyśli 16. Kto porąbane juź drwa, z lasu albo z pokładu kradnie, nie tylko ma zapłaćić taksę drzewa, ale tesz zamiast podwoyney winy, trzechmieśięczną festunkową karą ma być skarany. PubPrus 11. [Kapitan] Wmówił przytym we mnie, że miałby za wielkie ukontentowanie, gdybym chciał zostać Chirurgem [!] na iego okręcie, że miał mieć ze mną innego Chirurga y dwóch chłopców, że mi wyznaczy podwóyną płacę; y że doświadczywszy, iż się prawie równie iak y ón znam na morzu, przyrzekał obchodzić się ze mną iak z swoim Vice – Komendantem. SwiftGul II 2-3. Tchną tym ogniem i nasze ręczę Woiowniki, Owszem onić to wolni, a nie naiemniki, Cóż dopiero wiadomość większa w kunszcie Woyny, Daie naszym nad niemi, pożytek podwóyny. WybicPolka 42. Bryłę Miedzianą, którá má przy sobie Ołów w téy proporcyi, żeby ią przynáymniéy w podwóynéy ilości przechodził, włóż do tygla, w którego dnie iest kilka dziurek wybitych [...]. SpielKrumNauka 203. Seymuiące stany w podwoynym składzie, za zezwoleniem narodu i wyborem nowych posłów na seymikach, śpieszniey około uchwalenia formy rządu w roku 1791 postępowały. KołłątajUstan 54. Grunta iey [wyspy Formozy] pospolicie na rok we wszelkim gatunku zboża, a nadewszystko ryżu podwóyne wydaią żniwa. BeniowHist 280. Jeżeli zaś kto zważa że płaskie dachowki daleko prędzey y łatwiey od każdego bez osobliwszego konsztu w podwoyney liczbie względem zwyczaynych dachowek zrobione być mogą, ktore wiele pilności, ćwiczenia y praktyki potrzebuią, ktorych na wsi nie każdy ma sposobu nauczenia się; y ieżeli daley porachuie, że w łatach, wapnie, y płacy od roboty, za piły, y wkładanie wiele się oszczęda; znaydzie że takowe dachy daleko mu taniey przyidą, niżeli dachy z dachowek. JarsSpos 81.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ podwójny grosz »moneta o wartości dwóch groszy«: Podwóyny grosz/ Hemidrachmium, Triobolum […]. Kn 750. Podwoyny. 1) zwey Stück in sich haltend. [...] 1) double, qui augmente une fois autant en valeur. [...] § 1) [...] podwoyny grosz. [...]. T III 1466.

5. »o żołnierzach: biorący dwa razy większy żołd«: Reiestr chorągui [...] Panowie Podwoyni Ie[go] MSC Pan Sopocko koni dwa Ie[go] MSC Pan Scirynkowicz koni dwa [...]. DekrŻmud 121a. Są tesz po potroynych y podwoyni Towarzysze y poiedynkowi na koncu. Tym wszytkim według ich pocztu place rozdawane bydz maią. NarArch 103. Żołnierz podwoyny, dwoy żołd biorący. Doppelt-Söldner; Soldat der doppelten Gold Bekommt. soldat qui receoit double païe. T III 1466.

6. »występujący w dwóch postaciach«: My mamy dwadzieścia cztery litter, które wciągu pisma iako małe, á na początku niektórych słów, iako wielkie używamy; uważaiąc podwóyne używanie tych 24 litter, potrzebuiemy 48 różnych znaków. OpisTele 178.