Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »składający się z sześciu części«: Poszosny/ poszostny/ Sexticeps, -in Popiętny/ v. et Szostak/ et sequentia hîc. Kn 794. Szostak/ poszostny/ adiectiuum. Senarius et Senariolus versus, qui sex pedibus canstat […] Sextantarius vel Sestantarius […] de pondere vsurauit, sed et de mensura potest dici […]. Kn 1120. Poszosny, poszostny. 1) aus sechs bestehend. [...] 1) de six, de six piéces [...]. T III 1563.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ poszóstny aspekt »odległość kątowa między dwiema planetami wynosząca 60 stopni«: To złączenie Sáturná z Marsem przypádnie w Domu Osmym Smie[.]ći wstop. 10. m. 55. w znáku zodyacznego Niedzwiadká, z Domu Siodmego Jowisz zostáiący w znáku Pánny wstop. 5. m. 35. ná złączonych Planetow poszesnym zá pátruię się aspektem Z Domu Iedenastego Merkuryusz zostaiący w Znáku koźiorozcá wstop. 6. m. 11. tákże zapatruie się ná to złączenie poszosnym Aspektem; Słońce Wenus y Xiężyc w znaku Strzelca będący przystępuią zsobą do Złączenia. KostProgn 9 nlb.

2. »o pojazdach: zaprzężony w sześć koni«: Nieczekáiąc nikogo/ poszedł I. M. Pan Hetman w oczy nieprzyiaćielowi/ y ná przepráwie nád Niestrem pod Mártynowem dwie mili wyżey Háliczá stánął vmyślnie śćiśnionym Taborem/ wozy wszytkie ćiężkie poszosne/ poczworne do Zamkow pridie po odsyłáć roskazawszy. Pogrom A3v. Pierwey proste y rzadkie rydwany/ częste śiodłá miásto poduszek: teraz bez poszosnych káret/ stroynie obitych kotczych ieźdźić niechcemy. StarPopr 121. Poszostny wóz, léktyká. Seiugis currus […] Hexaphorum […] lectica quam sex ferunt […] Sexiga. Kn 794. Za konmi ieznemi szły wozy porządkiem podwoyne […] JEoMci Pana Kamienieckiego napierwey potem wozy Sług JEoMci Pana Woiewodzicowych potroyne, poczworne, po piętne, po szosne. PiasRel 17. Na ostatku wozy Jch Mci Panow Posłow, tudziesz Dworzanskie poszostne wprzod po piątne et per consequens, skarbne potem rydwany, kuchenne, piwniczne szły porządkiem. PiasRel 27. Dla zmnieyszenia Taboru (ktorym się przepráwy záćieśniáią/ y Woysku do prędszego pospiechu/ przeszkodą bywa) tedy oprocz Rotmistrzow/ y w gorę inszych idących/ áni Porucznikowi/ áni Towárzyszowi/ poszostnych áni poczwornych Rydwánow álbo iákich wozow/ nie godźi sie záżywáć/ tylko woienne wozy skárbne/ potroyne; podwoyne/ álbo poiedynkowe/ dla lekkośći przepraw máią być/ według przemożenia. FredKon 15. W pałacu wzdłuż na dziedzińcu gwardie uszykowane, dość porządne i strojne stały; przez dwa dziedzińce ten się rozciągał monderunek z muzyką swoją. Miedzy któremi szły wprzód karety dość bogate, pełne kawalerów różnych, których niemało poszóstnych i podwójnych. BillTDiar 272. Zá Ráytáryą Pácholętá etc. w tym koni Tureckich 36 y rożnych wyśmienitych, przy káżdym w bárwie czerwoney brámowáney Masztálerz prowádzono, zá nimi kárety Krolewskie poszosne iácháły 6, potym Ráytáryey y Arkábuzeryey Kornetow 24 iácháło. AwWarsz_1698_25I 4 nlb. Zá temi szly kárety 3. poszostne, J M Pana Sekretarza, J M Pana Kasztelana Srzemskiego y J M Pana Starosty Zydaczcewskiego [!]. RelStam 2 nlb. Tą naprzod łáską Bóg sam vdárował I. O. Xiażęcia I. M. potym niewypowiedźiany affekt IchMM. wszytkich ad decoramentum tanti actus zgromadzonych z ktorych iedni w Károcách bogátych poszosnych, drudzy ná pieknych y dobrych Koniách wrzady bogáte, y czápragi przybránych hora 7. wyiácháli przeciwko Xiążęciu I. M. ná Prądnik, gdźie auspicatum mane festivae diei, powinszowáwszy assistebant do Károcy I. O X.I.M. wielce bogatey y piekney, Kármázynowym axámitem wewnątrz y powierzchownie ze złotymi gálonámi ozdobioney, y czwiekámi srebrnopozłocistemi obitey. RelWjazdDen 1 nlb. W Przeszłą Niedźielę 26. Iunij. odpráwił się tu Solenny Akt wesela W.IeyM.P. z Romiszowicz Romiszowskiey Burgrábianki Krák. z W.I M. P. Mikołáiem Niezychowskim, ktorym dawał benedictionẽ I.W.I.X. Biskup Herákleeyski, Suffrágan Krák. G. Administr. Biskupst. Krák. y X. Siewiersk. w Kośćiele Archipresbiterálnym P. Máryey, dokąd w liczney Káwálkaćie rożnych WW.IchM.PP. Stárostow y Vrzędn. Krák. záprowádzony był W.I.M.P. Niezychowski tákże W. I.M.P. Burgrábiá[n]ká w bogátą wielce szátę od Kleynotow przybráná w károczy piękney poszosney, ktorey wiele károc innych z zacznemi y godnemi Dámami ássystowáło, y liczny konkurs ludźi. WiadCudz 1701 2 VII 425. Potym wóz poszóstny jechał z ciałem, na tapczanie i na herbach wystawionym, konie cugowe axamitem karmazynowym były okryte, po bokach tego powozu kawalerya husarska i pancerna szła z insigniami hetmańskiemi. KronZakBarącz 186. Dnia 24go sierpnia zjechał tu do Lwowa O. Filip a S. Nicolao, Mediolańczyk, Karmelitów bosych Generał z Rzymu na wizytowanie klasztorów swoich, którego zakony wszystkie processionaliter z krzyżem wprowadzali, karet wiele szło poszóstnych, poczwórnych i t. d., z armat także bito. KronZakBarącz 188. Sebastyan czwarty brat Chorąży Łęczycki, siły do podźiwienia wielkiey, tak, że dwanaście postronkow drutowych złożonych w kupę, iednym targnieniem zerwał, karetę poszosną, wszystkim biegiem zapędzoną za tylne uiąwszy koło, zatrzymał, miał za sobą Cieńską Magdalenę: syn iego Stanisław Kanonik Gnieznieński y Łowicki, Oycu w sile wyrownał. NiesKor II 488. Ten sam Zyto dobrego w piekle wymłocenia godny, Krolowi temuż prezentował się w purpurze iáko Krol, albo Xiążę, to w siermiędze iako chłop. Krol po ziemi szedł, a on obok koło Krola płynął po wodzie: koło Krola iadącego poszóstną karytą, iechał wozkiem zaprzągłszy koguty. ChmielAteny III 232. Poszosny, poszostny. [...] 2) sechsspännig. [...] 2) tiré, atelé de six chevaux; à six chevaux. § [...] 2) poszostny woz [...]. T III 1563.

◼ Przenośnie: ◼ PYtáią Pánny Sroki/ gdy sobie rokuie/ Ieśli gośćie poszosne w dom iádące czuie. KochProżnEp 87.

3. »o koniach i innych zwierzętach pociągowych: sześć chodzących w jednym zaprzęgu«: Rychło barzo po tym edykcie wyprawiła przed sobą królowa Wilgę, starostę ostrołęckiego z wozy skarbnymi nałożonymi śrebrem, złotem i drogimi klejnoty, których wozów było dwadzieścia i cztery, a w każdym poszosne woźniki. GórnDzieje 214. Poszostne konié/ woły/ trzycugowe. Seiuges equi, elephanti […] Multiiuges equi […] wiélocugowé. Kn 794. Ten po oycu szołtysie wziawszy pieniądzę. blawatow na sprawial sobie konie poszesne. TrepNekLib 31. Bogacze świata daliby miliony, Gdyby w podziemne nie wchodzili strony. Srebro i złoto dałby, aksamity, Dałby złotogłów i drogie telity, Dałby jegomość i poszósne konie, Rycerz splendory dałby z ręku, bronie, Oddałby drugi, co tylko w komorze, Dałby, co tylko byłoby w oborze, Dałby ubogi ostatnią siermięgę, Kiedy by, śmierci, nie dała mu cięgę. BratŚwiatBar II 201. Za tą lektyką karoce nadchodzą Nadworne, pańskie, pyszno wyśmienite, Przy których w bramy tryumfalne wchodzą Lokaje strojno, mając barwy szyte Modne; stangreci poszósne zawodzą Konie; na przepych szory blachą lite. SchedMuzaBar II 378. Poszosny, poszostny. [...] 2) sechsspännig. [...] 2) tiré, atelé de six chevaux; à six chevaux. § [...] 2) [...] poszostne konie, woły. T III 1563. Niech sobie w dumnych grodach pędzi zbytek dziki, Siedząc za szkłem misternym, poszosne woźniki: Tam tertes ustawiczny, tam niepokoy; a tu Nie słychać ani wrzasku, ni brukow kołatu. NaruszASiel 48.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ poszóstny cug (sz. zm.) »zaprzęg składający się z sześciu koni«: Oby za miękkich jedwabiów towary wrócił się ubiór pradziadów on szary i zaś poszósny rozprzęgli po parze cug roztrucharze. MiasKZbiór 323. [...] Nuż poszosne Cugi Ieznych poczet długi Co Oćiec ieźdźił/ parą/ czásem Dryą/ To Pan Syn chowa koni Processyą [...]. KochProżnLir 179. Widziałeś freza na ręce w karocy: Trzeba go było zafasować krócej, Rżał, pląsał, zdobiąc cały cug poszosny, Póki dziesiątej nie dopędził wiosny; I jaki zwyczaj: inszych z sieczką w poły, Onego zawsze obrok czekał goły. PotFrasz1Kuk II 16. Inaczej za rok cię, Albo prędzej, tak bardzo fortuna odmieni, Niedostatkiem ochudzi, wstydem zarumieni. Że się i sam nie poznasz, i ci, co cię znali, Będą o cię samego ciebie się pytali: Tyś to, co cię niedawno cug woził poszosny? Na jednej się dziś włóczysz hetce środoposnej! PotMorKuk III 39. Kapito dziurą iednego za drugiem, Zboyćow do siebie wpadaiących, wali, I poszostnym ich do tąd kładzie cugiem, Asz ich gwałt wpadszy, iednego obali [...]. ChrośKon 177.

◼ Przenośnie: ◼ Piąty á ten nabliższy twoiy Collegá/ ktory z tobą w tym záwołánym poselstwie do Rzymu ieźdźił/ mężoboystwem/ wszetecżeństwem/ y innemi temu podobnemi cnotámi/ o ktorych wszystek Lucki Powiát bárzo dobrze wie/ nie po iednokroć śiebie przyozdobiwszy/ y ieszcże zá żywotá nosá ná twarzy z dworskiey choroby pozbywszy/ zá drugimi się pospieszył/ Zá cżym iuż z tego poszosne[g]o tey wászey Vniiey cugu/ ty tylko sam zostałeś/ ktoremu P. Bog wszechmogący snać oczekiwáiąc vpámiętánia y náwrocenia/ ieszcże dotąd folgowáć y lat żywotá przedłużáć racży. SmotLam 78v.

4. »sześć razy większy«: Teraz in usu w Polszcze szelągi, y Grzywny wynoszące groszy 48. Kopa Litewska aliàs puł trzeciá złotego. Troiaki, szostaczki poszostne, Szostaki celne, albo bite, Orlanki. Tynfy, Cwiartki, Pułtalarki, Taláry bite, Czerwone złote, ktorych co za walor w Polszcze nie wyrażam, bo Polak do Polakow mowię, gdyż in Patria turpe est agere Peregrinum. ChmielAteny IV 397.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ poszóstny grosz »moneta o wartości sześciu groszy«: Szostak/ grosz poszostny […] Drachma et semis […] Nummus sexcuplex, nempe sesterios sex continens. Propè pari pretio Decussisexis aestimabatur, s. 16 assibus. Licet hoc nomine Denarius etiam vocabatur, sed impropriè. V. Poczwórny grosz. Kn 1120. Poszosny, poszostny. [...] § poszostny grosz. [...]. T III 1563.

POSZÓSNE nmos blp
w funkcji rzeczownika

Warianty fonetyczne: POSZÓSNE, POSZESNE

Formy: lm M. poszósne // poszósne; B. poszósne; N. poszósnymi; poszósnemi // poszesnemi

Znaczenia:

»sześć koni w zaprzęgu«: Nuż owi, co falendyszem dupę obszywają: To znać, że i w zadku pychę niektórzy chowają. Ona mieszka w murowanych pokojach obitych, W łańcuchach, w noszeniu, chodzi i w pierścieniach rytych. Ona jeździ poszesnemi w lektykach, w rydwaniech, Ona siedzi w pasamonach i w bobrowych bramiech. SejmPiek 33. Nie záiáchał ten zá gránice świátá/ kogo nádłománemi kołmi ślepa honorow dispensatorká swymi poszosnymi po honorách/ po dźierżáwách iáko Rewizora onych nieiákiego powoźiłá. WojszPałac A3. Albowiem szczęście swiátá tego (mowi ieden) nigdy w ták záczętym biegu nie szło/ żeby szykow nie miało zmienić/ y rospostárszy proporce onych niezwijáć. Zkąd nie dźiw/ że często o kulách chodźi/ gdy one te poszosne powożą/ ktore z świátem tocząc niestátek/ iák w spolne drodze kołem/ nic więcey nie czynią/ tylko iednych wznoszą/ á drugich zrzucáią. WojszPałac B3[B2]. A Ty Wielmożny Mćiwy Pánie STAROSTA, z Jáśnie Oświeconą XIĘZNĄ Jey Mćią/ nádźieię skutkiem vznawszy ták długo świeć Kośćiołowi/ Oyczyznie/ Pánu/ áż ćię honorámi nawyższemi otoczonego/ słáwy nieśmiertelney poszosne pod sáme wywiozą obłoki. WojszPałac C6. Już smutne tragedyje, treny i teskności z żałobą ustępują; jedzie wóz Miłości: słoneczne w nim poszosne nieścigłej żartkości, piękna siedzi na wierzchu bogini Miłości. WieszczOgródGur 96. Nie wspominam dziewoi twojej, Enomanie, Uchodzącej zalotów na prędkim rydwanie; Wszak jej nie ratowały woźniki obrotne, Ani poszosne, ani wozy bystrolotne, Kiedy własny forytarz wydał ją na jatki, Skoro do niej wyjachał Tantalowic gładki. ZimSRoks 10. Lis/ Práwo zápalczywa myśliwa y mśćiwa to rzeczká/ iuż lis práwny nie gęśi/ nie kury/ nie poszosne; ále szkátuły srebrem/ złotem/ skrzynie ochędostwem nałádowáne/ náwet bogáte włośći/ y zámożne máiętnośći od dźiedźicow ze zdrowiem y z żywotem wyprowádzá/ á bárzo z małym zyskiem częśćią z większą zgubą y przegráną. JanowPołów B3v. I rozumiesz że ow Ie[g]o mość/ co owo ták wielą poszosnemi ieźdźi; ktorego ták wielka prowadźi káwálkáta; ktoremu ták wielu vsługuie Dworzán/ zá ktorỹ ták wiele Draganij ták wiele Piechoty; Pan náder Wielki? á ono wszystko Iego Państwo ná grzbiećie y rámionách; wszystká Iego substantia ná tym/ co śie około niego świeći. MałachAPam Dv. Aż nazajutrz nowiny latają żałosne, Że szlachcic on utonął i jego poszosne, Załomiwszy na Wiśle. PotFrasz5Kuk III 368. Po tych nastąpią: posła cesarskiego Piąć karoc modnych, dodając splendoru, To jest biskupa księstwa passawskiego Gwoździkowego librea koloru Poważna, znacząc tym posła wielkiego, Który przestrzega pańskiego honoru; Więc średnia karoc dziwnie piękna, a te Maściste wiozły poszósne myszate. SchedMuzaBar II 379. Może bydź, że też te poszosne pono Seraphinowi daiąc, założono Sześć umbr na sześć dni, w ktore dźiałał Stworca, Zeby spraw skrytych nikt nie był dozorca. ŁosDźwięk 12.

◼ Przenośnie: ◼ Idą godźin poszosne/ lecą dni/ y látá/ Gdy przyidźie służyć Modźie dźiśieyszego świátá: Często y pułgodźiny dáć Bogu żałuią; Ktorży dlá stroiow/ y Mszy w Swiętá omieszkuią. ŁączZwier B.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]