Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »składający się z trzech części«: Potróyny/ Ternarius […] Scrobes ternarij, i. trium pedum quoquo-versus. Sic potest vocari ternarius, quicquid est trium vlnarum, passuum, librarum, nummorum, vnciarum etc. Triplaris numerus […] potest extendi ad alia […] terticeps. v. Popiętny. Kn 796. Zabiera ieszcze nie mało glancownych pozorow, przy scisłey Krwią Kolligacyi, z potroyney, dziwnie przez chwalebne y Oyczyznie pozyteczne to w boiu to w pokoiu operacye, polerowney, IchM. PP. ZAMOYSKICH KOPY. GawłowŚlady A2v. Pożegnawszy się Cesarz do Widnia pojachał, a Król marsz swój dalej kontynuował z wojskiem, któremu, jako publiczna fama była, miał Cesarz na zimowe kwatery Morawską Ziemię deklarować i po trzysta tynfów na konia (a potrójna w ten czas była służba) naznaczyć, ale tego Król nie miał akceptować z tej podobno racyji, jako powiadano, iż mieli być posłowie od Takielego Cesarzowi rebelizującego przysłani sekretnie do Króla, aby z wojskiem spieszno ku Koszycom ciągnął, gdzie deklarowali koronować królewicza Jakuba na węgierskie królestwo. DyakDiar 74. Na górze nad wielką izbą sztalugi do potrójnych polic, 6 dyli na nich do suszenia serów. InwChełm 25. Angażantów potrójnych para z takąż koronką angielską, w których koronek łokci dwanaście [...]. WypARzewGęb 228. Irwinow Drumow, z ktorych Joánella Jirwinka z Drum byłá zá Ianem Kumingiem przerzeczonego Alexandra Praprádziada Oycem: Herb iest w polu białym Trzy potroyne liśćie Dębowe w bukiety czerwonemi wstęgami związane dwa od gory á trzeći od dołu w trzy granie dan [...]. KolaTrakt K4v. Szaffa w murze, w orzech malowana, do której drzwi wielkie, podwójne, na zawiasach potrójnych, z zamkiem żelaznym. ZamLaszGęb 64. Nie samotne, ale podwóyne, lub potróyne Metaphory, zowią się po Grecku Allegoriami, ktore istotnie, są skupione Metaphory, albo złączone, przeniesienia własności, kilku obcych rżeczy, do tey rżeczy, ktore iest w robocie Krasomowskiey [...]. RzewWKras 199. Schody do dworu potrójne, nie bardzo dobre, drabin 2: jedna zła, druga lepsza. InwKal II 8. Stołów 3 sztuki z nogami potrójnymi, stół kuchenny z nogami i stolik mały z nogami, okrągły. InwKal II 101. potroyny. 1) drehfach, aus drey bestehend. [...] 1) de trois, triple, composé de trois. [...]. T III 1569. Zebyśmy tedy do rzeczy samey przystąpili, powiemy naprzod, co się rozumie przez życie trzeźwe: potym, iakim sposobem sprawiedliwą miarę ustanowić w nim można: na ostatek, iakie są iego pożytki i wygody. Ta iest cała materya y to iey potroyne rozporządzenie w tey Ksiązeczce. LesLeśFNauka 81. Otawę potróyną spasiesz bydłem: niepuszczając je jednak na całe łąki, lecz ogradzając na części jakiey, aby zbytecznie tą się trawą nie opychało. KniażFol 191. Przygotowawszy potroyne naczynie, w iedno osobne wrzucą się potłuczone twarde rzeczy, iako koście, rogi, kopyta: w drugie śrzednie iako skory, skorki, pierza: w trzecie miękkie iako wnętrzności, pokarmy, gnoy. KlukRośl 201. Trzy Orły czarne, o dwóch dwa głowach: Rakuski, Y Rossyiski, á trzeci zaś o iedney: Pruski, Gdy się spikną, Białego Orła, przez podziały Zalosne, potroynemi szpony rozerwały. MinZbiór 27.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ potrójny powróz »sznur spleciony z trzech sznurków«: Potróyny powróz […] Triplex, triplicatus funis. Kn 796. potroyny powroz. dreyfacher Strich. corde à trois cordons. T III 1569.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ potrójny grosz »moneta o wartości trzech groszy«: Potróyny grosz […] Nummus triplaris, s. tres sestertios continens. Octussis dici posset. nam ab octusse triplaris noster tantùm semisse deficit, continet enim 7 asses et semissem. Confer Grosz/ Poczwórny/ Széląg […]. Kn 796. potroyny. 1) drehfach, aus drey bestehend. [...] 1) de trois, triple, composé de trois. [...] § 1) potroyny grosz. [...]. T III 1569. ◆ talar potrójny »moneta o wartości trzech talarów«: Taler [?] potrójny, złocisty, cesarski, Wawrzyńcowa, kusznierka, oszukana od Pana jednego, krzywdę swoję P. Bogu i N. Pannie z płaczem ofiarowała ubóstwo. InwDomLwowGęb 352. ◆ bot. potrójny kwiat »fiołek trójbarwny«: Potróyny kwiát/ v. Brát z-śiostrą. Kn 796. potroyny kwiat; potroyny fiołek, vid. brat z śiostrą. T III 1569. Rozmaite gatunki ziół, które na łąkach i pastwiskach rosną, i skoszeniem w jedną kupę, układają stogi na trzy rodzaje dzielić się mogą. W piérwszym zawierają się dobre, soczyste, chłodzące, dodające appetytu, odwilżające, i tuczące, Potroyny kwiat, lub potroyny fiołek [...]. KniażFol 158. ◆ bot. potrójny fiołek »fiołek trójbarwny«: potroyny kwiat; potroyny fiołek, vid. brat z śiostrą. T III 1569. Rozmaite gatunki ziół, które na łąkach i pastwiskach rosną, i skoszeniem w jedną kupę, układają stogi na trzy rodzaje dzielić się mogą. W piérwszym zawierają się dobre, soczyste, chłodzące, dodające appetytu, odwilżające, i tuczące, Potroyny kwiat, lub potroyny fiołek [...]. KniażFol 158. ◆ mit. siostry potrójne »Mojry«: Był kiy ktory gdy zległá Altea iuż były Siostry potroyne w ogień zarzysty wrzućiły/ A mknąc wątek żywotny ták noćiły sobie: Czas znáczem/ noworodku/ ten drewnu/ co tobie. OvŻebrMet 202[192]. ◆ słońce potrójne »zjawisko optyczne dające złudzenie pojawienia się na niebie trzech słońc; parhelion«: Słóńcé podwóyne/ potróyne […] Sol geminatus […] quia in propinquo fere à sole visuntur, vel quia accedunt ad similitudinem solis. Nubes rotunda et splendida soli similis, caeterùm nihil habens ardoris, nam est tantùm imago solis in nube spissa vicina in modum speculi. Solent et bina fieri parelia (praeter verum solem) cum tot nubes sunt aptae ad exhibendam effigiem solis, vt et plura specula implentur ab vna imagine, et vna imago vera est, caeterae imaginum effigies sunt. Et altera nubes solu imaginem reddit, alterae imaginis: hi autem soles pluurarum indicia sunt […] Gemini soles […]. Kn 1020.

2. »o pojazdach: zaprzężony w trzy konie«: Potróyny cug koni ábo wóz/ Triga […] vnde trigarium curule, certamen quod tali curru fit […]. Kn 796. Dla zmnieyszenia Taboru (ktorym się przepráwy záćieśniánią/ y Woysku do prędszego pospiechu/ przeszkodą bywa) tedy oprocz Rotmistrzow/ y w gorę inszych idących/ áni Porucznikowi/ áni Towárzyszowi/ poszostnych áni poczwornych Rydwánow álbo iákich wozow/ nie godźi sie záżywáć/ tylko woienne wozy skárbne/ potroyne; podwoyne/ álbo poiedynkowe/ dla lekkośći przepraw máią być/ według przemożenia. FredKon 15. A záś dwukonny wozek/ álbo potroyny (bo poczworne bywáć nie będą dla ćiężaru ná przeprawách chybá miásto tego/ dwa wozki będą/ po parze koni) z dwoistą abo troistą żywnośćią/ ná dwoch álbo trzech konnych. FredKon 43. potroyny. [...] 2) dreysvännig. [...] 2) atelé, tiré de trois animaux. § [...] 2) potroyny woz, potroyny cug koni. T III 1569.

3. »trzy razy powtórzony«: J Pompeiuszowi potroyne Senatorstwo, troiakie zwycięstwo, w naywiększych rzeczach chwáła, czy by była weselem, gdyby był przewiedział, że w Egipskiey puszczy straciwszy woysko, miał mizernie polec. BystrzInfAstrol 26 nlb. Biskup poznański Hozjusz króla jmci nominował, a Moskwa potrójnym z ręcznej strzelby daniem ognia i z armat biciem pomienioną ogłosiła elekcją. MatDiar 76. Jużeśmy z sobą potroyne podobno odprawili sprzeczki, chciał mię prawie wpoiezdzie zadusić, uniesiony boiaźnią zaszkodzenia zdrowiu memu, spuściłam szkła, on ie podniosł, spuściłam powtore, on ie zasunął na odwrot, zaczął naystarannieysze niezdrowia w tym punkcie czynić mi uwagi, iam grzecznie wolą moią poznać dała; on nalegał, iam nieustąpiła, przystał więc urażony na to; a gdym go rozgniewała, on w cichości mruczał, a iam głośno oddychała. RiccobListy 11. P. Jakżeście przyięcia dostąpili? O. Za potroynym, a silnym zakołataniem. PerzMyśli 19. Wstąpiwszy do ogrodu, powitani byliśmy od dwoch officyerów bogato przybranych, którzy pomówiwszy nieco z naszym starcem, przystąpili ku mnie, a gdy mi potróyny pokłon oddali, wzięli mię pod pachy i w tey pozyturze zaprowadzili do małego domku, który wpośrzód ogrodu leżał. BeniowHist 73. Gdy Ociec S. wyniesioną ręką Papiezkie rozdawał błogosławieństwo, armaty potroyny wystrzał uczyniły, a ten powtorzonym znowu został przez okręty w porcie znayduiące się. GazKor 1800 30 356.

4. »trzy razy większy«: Są iednak tacy, ktorzy odważaią swe pieniądze, biorąc podwoyne y potroyne prowizye, zapewne dla nadgrodzenia sobie, ieżeliby mieli się prawować z swemi dłużnikami. WybicMyśli 16. Nad uszami zaś, i na karku, podwoyne kędziory, ale lepieyby było, żeby i potroyne, bydź maią, aby was sądzoną [!] za ludzi nie po prostu myslących. WłodekNauki 294.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gór. potrójny kłapeć (sz. zm.) »bryła soli mająca szerokość trzech miar«: Na przykład wzdłuż będzie kłapeć miar 5, 6, 7, dłuższego zakazują kopaczowi zajmować, a to dla zepsowania i spadania względem długości, który kłapeć będzie w miar dwie wszerz, takowy się zowie szczepny, który trzy miary wszerz, zowie się potrójny, miar cztery wszerz, zowie się poczwórny. InsGór 10. Przy takowym zepsowaniu, lubo będzie kłapcia miar 7 potrójnego, nie przyjmują stygarowie tylko za 6 bałwanów do regestru, a siódmego defalkują kopaczowi ratione culpae i tym kopacza karzą. InsGór 11. Na soli bitnej i łakomej ma zawsze zajmować potrójne kłapcie i ławy, ale kędy sól źle bierze, że nie jest jednostajna, że tej część lodowata, część zielona, i kędy strychy jarczaste lubo błotne przechodzą, cum scitu p. stygara ma zajmować in latum półtrzeci miary, a przecinać lepiej, żeby paucitatem bałwanów nagradzało magnitudine. InsGór 57. ▲ astr. potrójny aspekt (sz. zm.) »odległość kątowa między dwiema planetami wynosząca 120 stopni«: MErkuryusz wszystkich Mądrych, uczonych y rozumem rźądzących się Ludźi signifikator, zostaiący wtegoroczney Rewolucyi w Domu trzećim W záku przeiętym zodyacznych Ryb wstop. 3. min. 45. wraz z smoczym ogonem ziedney strony od Saturna y Xiężyca, z drugey zaś od Iowisza y częśći fortuny potroyny aspekt maiący, omnibus significatis suis subiectis miałby dobrą otuchę cum prosperitate znáczyć, gdybymu tylko casus et detrimentum niebyły náprzeskodźie [...]. KostProgn 4 nlb. Czwarty aspekt iest Potroyny: gdy ieden Planeta od drugiego trzecią częścią, to iest 120. gradusami, Zodyaku iest odległy. BystrzInfAstron M.

5. »występujący w trzech postaciach«: A poznawszy, że piorun podziemny ma tęż samą naturę, własności i skutki, co piorun napowietrzny lub sztuczny, wniesiemy: że skutki tego potroynego piorunu są też same, ale się tylko rożnią, co do proporcyi massy. TrzcińOpis 51.

POTRÓJNY m
w funkcji rzeczownika

Formy: lp M. potrójny; D. potrójnego; B. uż. nżyw. potrójny; ~ lm M. uż. nosob. potrójne; D. potrójnych; B. uż. nosob. potrójne; Ms. potrójnych

Znaczenia:

»moneta o wartości trzech groszy; trojak«: Przeto zá tákim przekupstwem śrebrá/ y dla przemyńcowánia Talerow stárych/ groszow Pruskich/ potroynych stárych/ y Stephanowskich/ groszow Czeskich/ pułtorakow Sląskich/ y przez Zydy dostawánych/ á potym ná nową Menicę ich przerabiánia. TrakRyc A2v. Co Páni vsłyszawszy/ potroyny posłałá Xiądz też záraz Mszą począł/ nie długo czekáłá. FraszNow A4. Ale y w tym punkćie wielkiego obacżeniá Páństwu wszytkiemu potrzebá/ ledá bowiem Tatarzyn/ ledá kozoied/ ledá skurodub/ byle miał sukmánę błekitną ábo cżerwoną/ á botow starych safianowych v drugiego pozycżył/ dostawszy kwitku v Chorążego swego za dwá potroyne/ to przed PP. Poborcámi vkazuie/ iż woynę służy/ á on iáko żyw ná woynie nie postał/ y tak skarb oszukiwaią. y nászych zá takim kwitkiem zá dwá potroyne kupionym/ nawiązek się domágaiąc/ gubią y niszcżą/ Sżláchtą się miánuiąc/ zá dwá potroyne Sżláchectwo kupiwszy. CzyżAlf 7. Nie zgadzáią się ieszcże y w tym/ iż żydowie pieniądze złe kuią/ á dobre wszytkie precż z páństwá wygubili: potroynych/ groszy y pułgorszkow Lit. groszkow Pruskich y Polskich/ iuż więcey nie obaczysz/ wszytkie Zydowie wygubili (bogdáy y sámi przepádli) á Tátárowie záś wolą gotowe odbieráć po drogách. CzyżAlf 72. Naleźli się Fináncerowie/ ktorzy pożytek swoy vpátrzywszy/ poczęli monetę drobną szelągi/ grosze/ czechy/ potroyne/ większą summę robić. GostSpos 2. Iesli trzebá kołaczá zmásłem zrozynkámi/ Ná wam kilká potroynych kupćiesz go tám sámi. Kozub B4v. W skrzynetce małej […] nalazło się […] starych pieniędzy w potrojnych i czeskich za kopę i półtora grosza […] InwŻurBęt 88. Co się mowi o przedawániu y kupowániu ták máiętnośći iáko inszych rzeczy y żywnośći (gdźie miásto nowego połtoraká/ potroyne[g]o/ szostáká/ groszá/ szelągá etc. dwá starych dawáć przyidźie) toż się y o inszych contráktách iáko płáceniu długow/ wykupowániu zástaw etc. rozumieć ma. GrodDysk Hiij. Czemużby też pod bytność nowych Połtorákow/ Potroynych/ Szostakow/ etc. nie miáły y stáre mniey połowicą bydź vdáwáne? y wolnoby ie káżdemu zwáć połpołtorakámi/połszostákámi/ álbo też połtoráczkámi/ szostáczkámi/ potroyniczkámi/ groszykámi/ etc. iákosmy tákże zwykli mowić pułgroszá/ pułgroszek/ etc. GrodDysk Hij. To słowo Denarium, wytłumáczył nász Wuiek: grosz, ále iáko przedtym były w-Polszcze Potroyne, Piętaki, Szostaki, ták snać bywáły w-Pálestynie dźieśiątáki, ten tedy dźieśiąták, Denarium, ofiárowáli P. Iezusowi. MłodzKaz II, 240. […] ist der zubrochene Böhm auch gut? á dobryż też ten złámány Potroyny? (Cżeski?) ich werde den Böhmen (Silbergroschen) nicht ausgeben/ nie wydam tego Cżeskiego, (Potroynego.) ErnHand 129. Potroyne śląskie, na ktorych głowa iest wyryta, gr. 3. SprawyCzerUl 390. Potroynik. Potroyny. Rayser-Groschen, Silber-Groschen. petite piéce d’argent vacant [?] deux sous. T III 1569.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]