Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »konieczność, okoliczności zmuszające do czego«: Vespasian cesarz/ z namnieyszey rzeczy cło brał [...] Cła wymyślać może nowe/ gdy wielka potrzeba ciśnie. PetrSEk 29. Obaczywszy tedy rezolucyą, chętnie oddając dobremi słowy o cesarzu to co mu należało, im [Elearom] też żywności spotrzeb obiecali [Norymberczycy]. DembPrzew 114. Przetoż tákim száfárzem bydź ma: áby/ gdy potrzebá Rzeczypospolitey álbo potrzeb żywotá łáknącego wyciąga; oné wedle condicyey swey y przemożenia wspomagał. GrodDysk Fiijv2. Te Panny nie z zadnego przy muszenia albo z iakiey potrzeby zostały zakonnicami. PasPam 247-247v. Zaglow pod zbożá nie słać, dla zbutwienia, chybá że tego iest nawálna potrzebá, ktore co prędzey wysuszyc. HaurEk 64. Studnie w tym Miesiącu kopác dobrze, tám gdzie te[go] pilna potrzebá. HaurEk 110. Nie obłowisz się ztąd zbojecka czato Jeszcze Narodow tak wiele się czwała Zbiwszy ich; tam się zdobyway bogato. Z nich łupem szafuy, nie z tego fundusza Bo cię tak pilna potrzeb nieprzymusza. LucChrośPhar 71. [...] jesli potrzeb kaze; lub uciski Odwazę ręcę y ostatnie siły [...]. LucChrośPhar 157. Między rozmáitemi, ktore álbo naturá uformowáłá, álbo dowcip ludzki wynálázł, álbo też samá wymogłá potrzebá, obowiązkámi niemász dostoynieyszego, nád serc i áffektow unią. DanOstSwada II, 19. Potrzebá. 1) Nothwendigkeit, Zwang, Noth [...] besoin, contrainte, nécessité qui oblige à faire qu.ch [...] mam wielką potrzebę tam iść; potrzeba nauczy chleba; [...] uciśniony potrzebą; iest w ostatniey potrzebie. T III 1570.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ według potrzeby, wedle potrzeby, podług potrzeby: Owo zgołá, miawszy tey wypráwy praeparament, y przywykłość, cokolwiek okázya każe, łátwo będzie záżyć według potrzeby y upodobánia. FredKon 51. Weźmiy Szczupaká pułmistowego/ y Liná/ ochędoż pięknie/ wymocz/ wstaw w gárncu pięknym/ w wodzie/ warz dobrze nakrywszy/ [...] gdy vwre/ odley polewkę osobno w piękne naczynie/ [...] przyley Winá/ Cytryn wycisniy według smaku/ Cukru według potrzeby/ Cynámonu całkiem/ Gozdzikow/ Pizmá [...]. CzerComp 89. [...] zaś robotnicy iż ciężko pracuią więcey dbaią o chleb niżli o pańskie łagodne przywitanie, abo o poszanowanie od pana aby naiadszy się wedle potrzeby mogli być duższy y świeższy do prace dalszey odprawowania. PetrSEk 10. wedle potrzeby długi. lang genung. assez long. T III 1571. Pan Prouisor za gospodarza zostawił na Mincy Wilhelma Witte Sliosarza Maistra teize Mincy; a w młynie pod Zamkiem, gdzie ciągnom zgrubego Cany, Jakuba Hild Ciwerkmaistrza opatrziwszy obadwuch podług potrzeby strawnemi pieniędzmi. VorLetSkarb 237. Tegoz Uzioł 4 Blankieta Listowne ImX Theolog do zapisania czasem listow podług potrzeby. SapADiar 106. ▲ z potrzeby: Munsztuk zupełny hiszpański nakształt adziamskiego, [...] tego munsztuka dla kształtu, do stroju adziamskiego używają, względem krotochwil raczej, aniżeli z potrzeby. DorHipTur 158. [...] wołáć piwá kiedy się pić nie chce, nie z potrzeby, ále z głupiego obyczáiu to czyniąc, iest rzecz głupia [...]. StarPopr 65. ▲ bez potrzeby: Pisma jakieś niechętliwe, A przytem i uszczypliwe, Bez potrzeby tak snać prawie, Ujmę czynią mojej sławie [...]. GrochWiersze 65. Trzęci árgument Plebáński ná przeciw szkołom Iezuickim w Krákowie iest/ że się mu sposob náuczánia ludzi młodych/ ktory Iezuici we swych szkołách záchowywáią/ niepodoba/ bo Grámatykę porozdzieláli/ reguł trudnych bez potrzeby w niey náczynili; długo onąż młodź zábawiaią. SzemGrat 24-25. Bog cudow bez potrzeby nie zwykł czynić. WisCzar 112. ▲ nad potrzebę: P. wojewodzie ruskiemu posłałem jeszcze Kozaków [...]; posłałem i moździerz wielki, i prochów, aby nad potrzebę miał wszystkiego. SobJListy 443. A coż dopiero mowić o tych, ktorzy nád potrzebę swoię abundant in superfluis ná zbytki, ná excessy máią z kąd łożyć. DanOstSwada V, 17. nad potrzebę. mehr als nöthig. plus – qu’il n’est pas nésessaire; plus – qu’il ne faut. § nad potrzebę suknia długa. T III 1571. ▲ od potrzeby: Thorza dostawszy uwarzyc [...] iadac w rossołku, by y wendzone chowac od potrzeby. GrodzMisc 82b. Konia u kołu trzymam od wielkiey potrzeby. PasPam 90v. Poganie dla powagi, Polacy ją [brodę] noszą Dla statku, od potrzeby Węgrowie z Wołoszą [...]. PotFrasz2Kuk II 393. ▲ potrzeba wyciąga (sz. zm.), potrzeba niesie (sz. zm.), potrzeba przynosi, potrzeba przyciska, potrzeba każe, potrzeba ukazuje: [...] chcemy, abyscie na podwode Koni tilo, ile pomieniony Sekretarz Nasz dac rozkaze, i sama potrzeba wyciągac będzie, pod te zwysz mianowane rzeczy Nasze, bez zadnego zatrudnienia i omieszkania dawali [...]. VorLetSkarb 169. Podwody sama wyciąga Rzpty potrzeba. PasPam 161v. [...] mieysce do osuszenia vpatrzywszy, porząnnie rowem przeoráć, tyle rázy, ile sámá tego wyciągáć będzie potrzebá. HaurEk 5. Chábriá do stá dwudziestu okrętow zebrawszy ludzi/ wiele niosłá potrzebá [...] roskazał/ áby tym ktorzy na sześćdziesiat okrętách byli inszy zá dwá miesiącá zápłácili żołd żołnierzom [...]. PetrSEk 41. [...] zgoła gdzie potrzeba Niosła tam obracano subiecta wygodne [...]. OpalKSat 56v. Strzemiona na dużych sowitych puśliskach u siodeł, abo mają być równe obie, abo prawe na palec dobry krótsze nad lewe, dla raźniejszego siedzenia i władania kopiją i bronią, gdy tego potrzeba przynosi. DorHipTur 92. Czemu frasuiący się wzdychá? Duszá cale wlepi się y utopi w myslách y zapomina przez odetchnienie sercá chłodzić, áż gdy potrzebá przyciská, chce oráz nagrodzić co omięszkáłá, tedy mocno ciągnie oráz powietrze y ták wzdychá. TylkRoz 283. [...] te Panstwo podległe záwsze bywało przypádkom Interregni, miánowicie ná ten czas gdy schodziło ná krwi y Potomkách Krolewskich á szukáć po obcych Kráiách Pánow tym Narodom potrzebá kázałá [...]. MerkPol 167. [...] ieżeliby od Pułnocy Międzywschodnie Kráie Pokoy sobie obmierziwszy/ chciały Woynę przeciw Rzeczypospolitey podnieść/ álbo iesliby przeciwko támtymże Kráiom potrzebá Woynę obrocić kazáłá [...] tą drogą [wodną] wszytkie te potrzeby Woienne [...] wygodnie wystáwione być mogą. FredKon 111. [...] zdaiemy stolice JP. Hetmanowi, aby nas już wyzwolił zniey prosiemy, obiecując mu i żywności dodawać i odsiedcz prętko gdzieby tego potrzeba ukazowała. MasDiar 104v-105. Chorągwie nowo záciągnione prędzeyby do Obozu stáwáły/ kiedyby noclegi rospisane mieli/ bo niemieliby się kędy zábáwiáć/ y Hetman wiedząc Trácty ktoremi idą/ mogłby ich Vniuersałámi przygrzać/ ieśliby potrzebá Rzeczyposp: vkázowałá. FredKon 92-93. ▲ potrzeba przyciśnie, potrzeba napadnie (sz. zm.), potrzeba ukaże (sz. zm.): Dobrá Kościelne máią bydź iáko święte kotwice/ ná ktore tárgáć się wam nie godzi/ bez dozwolenia Oycá ś. y tylo ná ten czás/ gdy ostátnia potrzebá Rzeczypospolitey przyciśnie. BirkEgz 31. [...] lepiey y bespieczniey będzie by trochę opodal początek ich [aproszów] załozyc, zeby gdy potrzeba przycisnie z obozu obrona y posiłek wczesnie mogł bydx dodany [...]. NarArch 123. Insze powinności, to jest, gdy około młyna albo wożenia drzewa potrzeba napadnie, to się z Fedrauem, ktory dwie włoce szołtyskie drugie trzyma, sprzęga i obadwaj za jednego szołtysa powinnoć odprawują. OpisKról 427. Klisterámi według wzwysz pomięnionych ingredientiey, zgotowánemi pilnie ná tęn czás rátowác gdy nápádnie potrzebá. HaurEk 53. Przeto niektore [osoby] tylko vkazac mi trzeba Iako czas zniesie iako vkaze potrzeba. ArKochOrl 24v. W obławę, ile potrzeba ukaże, z drugimi chodzić powinni. PiotBrań 431.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Potrzébá wiélu błędow ochroná i obroná. KnAd 912. ● Potrzebá práwo łamie. RysProv 65. ● [...] zakazał zeby tych owiec nie tykali nie rznęli dla grzechu, ale skoro usnął owym się tesz iesc chciało a nie było co inszego, potrzeba powiadaią y Zakon łamie, zabili kilkanscie sztuk z onych trzod y poiedli [...]. PotPrzyp 8. ● [...] potrzeba nie czeka pogody i wczasu [...] T III 1570. ● Iest Włoskie prouerbium. Chi spende piu, spende manco. Kto, według potrzeby pieniądzmi dzwoni, Tęn się tez większego kosztu ochroni. HaurEk 20.

2. »trudna sytuacja«: [...] iesliś wziął corkę do siebie, przystoi ábyś też oycá corki tey, a żony swey nie opusczał, ale szanował, y w potrzebie ratował. PetrSEk 26. O nędzna do ciebie/ Gdzieli po Sáltách gromisz zwierz Eurotey/ W cięszkim swym gwałcie wołam y potrzebie. Przybądź y ieśli nietknione twe śrzánki/ W Efezie do tąd/ rátuy swe kochánki. TwarSDaf 119. Wkozdych nay cięszszych Potrzebach do niego naypoufalszy nad innych rekurs. PasPam 284v. [...] ná przednowku záwsze, niektorych ludzi cięszka zwykłá przyciskáć potrzebá. HaurEk 73. Iesli człek prosty kiedy Boga wzowie Y do niego się wpotrzebie uciecze: Wysłuchan bywa [...]. PotSyl 114. Potrzebá [...] Mangel, Dürftigkeit, Armuth [...] nécessité, pauvreté, besoin, indigence [...]. T III 1570. [...] kiedy głod cierpię chwalę Bogá [...] ieśli też iestem w iákiey potrzebie, álbo mizeryey, ia go wielbię. TylkStrom 60-61.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gwałtowna potrzeba (sz. zm.): Drudzy zaś deski sobie najdowali, A do onych się mocno przypasali Mając nadzieję - (ubroń Boże! żeby Okręt się rozbił) z gwałtownej potrzeby Przy owych deskach chcieli się ratować I jakokolwiek swe zdrowie zachować. BorzNaw 104. I w tychze dołach; co ie na wał skopią Grob będą mieli; iezeli się prędzy Rozstasowaney nie odeymą nędzy. Więc zabiegaiąc potrzebie gwałtowney, W Achaią się ieden pułk wyprawi; I co wynaydzie w krainie obłowney, Ztym nieodwłocznie do Woyska się stawi [...]. ChrośKon 279. ▲ nagła potrzeba: Drugi Sposob na zasięgnienie piniędzy na tak nagłą Rzpty potrzebę proponent Panowie Posłowie. PasPam 216v. Wnagłey potrzebie roznych szukac nalezy sposobow. PasPam 217v. Przydaię y tę prawdę nie omylną, że im się bardziey stan duchowny Bogaci, tym bardziey swiecki ubożeie, z kądże succurrere Oyczyźnie w nagłych potrzebach, żeby y z wiarą nie upadła, kiedy to, co się raz odda kościołowi, nie powraca nigdy in publicum usum. LeszczStGłos 25. ▲ ostatnia potrzeba: Byłaby to pessime constituta Respublica, gdyby w ostatnich potrzebach in malis irremediabilibus, Seymu doczekać się nie mogąc, nie miała żadnego sposobu wybrnienia. KonSRoz 41. Roskazuiemy y to, áżeby Plebáni osobliwe mieli stáranie około porátowánia ubogich w ostatniey zostaiących potrzebie [...]. DanOstSwada V, 11.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● w potrzebie przyiaciela poznać. den Freund erkennet man in der Noth. on connoit l’ami dans la nécessité, au besoin. T III 1571.

3. »wojna, bitwa«: I. M. Pan Hetman kazał nam też ku nim nástępowáć: á my sie spieszno klusząc/ gotowismy byli do potrzeby: iedno żesmy byli konie zmogli. NowinyDymitra Aijv. Aug. opuściwszy Diáment dobrze nádwątlony/ ku Párnáwie ná odsiecz oblężonym ruszyć się ma/ nieczekawszy tych ktorzy pieniądze ná służbę repetyciiey wzięli. á 26. tuszył sobie znimi potrzebę mieć. BielDiar Av. Myśl nászá iest ná ten czás co nowo Pan Bog dał. Spisáć iáką Krolewski Zołnierz potrzebę miał. Z Woyskiem Moskiewskim ktore znowu się zebráło/ V Stolice mocą swą znácżnie pokazáło. HofmańPor Aijiv. Pan Woiewoda zas Bracławski wpolnych potrzebach miał Wielkie do swiadczenie w Expugnatiey Zamkow experime[n]tu zadnego przed tym niewie aby czynił [...]. ŻółkPocz 19. RELATIA PRAWDZIWA O WESZCIV WOYSKA POLSKIEGO do Wołoch y o potrzebie iego z Pogáństwem w Roku 1620, we Wrześniu y w Pázdzierniku. SzembRelWej 1 nlb. W tey potrzebie ná plácu iáko się potym gdy nieprzyiaćiel odstąpił od nas widziáło/ legło nászych do 300 ábo 350 poimánych przy tym práwym Taborku niemáło. SzembRelWej A4v. Twierdzą że Kulim Beiá zábito, bo ná ostátku odbieżeli ćiáłá iego przy záśieczy ktore w kilimách vnośili z potrzeby. Pogrom B3. Ták ná koszu Tátárskim przez noc woysko stało/ Ktore się tą potrzebą bárzo sprácowáło. DobrociesRel B3v. Potrzébá aliter. v. Potyczká. Kn 797. [...] potym rzekł [cesarz]: wprawdźieć to dobra y zdrowa rádá/ ale iuż po cżáśie gdym sie iuż záwiodł y ogłośił co AbázyBászá winien: iuż tu nie porádźim nic/ áni wymyślim/ gdy sie sstáło/ nielża nam tylko ábo sie mężnie zPolaki bić y potykać ábo przed potrzebą iakich media do Tráktatow y pokoiu szukáć [...]. StarWyp D2v. Z Cesárskich poległo Zołdatow pięć set/ w potrzebie. WiadCes Av. [...] K. I. M. przećię tegoż dniá/ z woyskiem pomknął/ dosyć porządnym/ ktore [...] co dźień szykował/ áby ták ćiągnąc/ zwycżáił się ták konny iáko y pieszy lud/ szeregow swoich pilnowáć/ y potrzebę wszeláką vcżynić z nieprzyiaćielem. PastRel A4v. PIESN O Potrzebie z Tátáry z Kozakámi pod Beresteczkiem, 30. Junij, 1651. PieśńBer a. O Panno Częstochowska [...] Czyś nie ty w ten czás byłá ten pogrom czyniąca. Ktoraś w rożnych potrzebách w rozmaite strony/ Záchodźiełá sługom swym dodáiąc obrony. PieśńObl . Tak Turcy powiedali załuiący siebie Ze w zadney dotąd znami, otwartey potrzebie Tyla krwie Muzułmanskiey iako dzis nie szkodni. PotWoj 156. Druga w tym że Roku potrzeba była pod Gnieznem z Szwedami. PasPam 51. Woiowałęm ia tez z Tatarami a przecię nigdy Trupa Tatarskiego na kupie tak wiele iako Niemcow Moskwy y inszych Narodow po potrzebie niewidziałęm. PasPam 268. Gdy się skończyła potrzebá ták sroga/ Vpádli wszyscy z dźiękámi do Bogá/ Przy Mszy w Namioćie/ ná wesele násze. Nie Hussym Básze . PieśńZwyc 5. W Sercu swoim zbyt się trwoży Ze nie w Port ale w wodę/ Towary swe wnet wyłoży Smierć biorąc zá nagrodę. Iáko Zołnierz gdy w potrzebie W Ktorey przedtym nie bywał. KochProżnLir 155. A referendarz koronny przy boku Pańskim w ostatnim życia jego zmroku Będąc, przy pułku brata miasto siebie Miał w tej potrzebie. MorszZWierszeWir I 500. Relátia Potrzeby z Ordą pod Podháycámi Die 9. Septembris 1698. RelPotrz 1. Potrzebá [...] 5) eine Feld-Schlacht [...] bataille [...] do potrzeby się gotować; dać, wygrać, przegrać potrzebę. T III 1570.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ potrzeba wojenna, potrzeba marsowa: Mogłbym tákie plagi przytoczyć/ ktore potykáły tych/ ktorzy kościoły Kátholickie łupili. Miánowicie Hálberstádá Xiążę Brunświckie/ ktory ściągnął rękę świętokradzką do Zákrystyey iedney bogátey w Niemczech/ y statuę złotą z niey porwał Swiętego iednego/ żártuiąc z Swiętych/ á potrzebą woienną się wymawiáiąc. Czy to nie skarał Bog tego łotrzyká prędko? BirkNagr 46-47. Wpotrzebie woienney rowny wSliachectwie Sliachcicowi tilko obok stanąc ma a plebeusowi zadnemu miedzi sliachtą Stawacsie obog niegodzi tylko miedzy Czeliadzią Sliachecką [...]. TrepNekLib 11v. A stąd ludzie rycerscy dla ták wielkiey cnoty Iego [żelaza]: nad wszytkie skárby y drogie kleynoty: Więcey ie sobie ważą w więtszey cenie máią/ Zwłasczá co go w potrzebách marsowych doznáią. RoźOff 164. Myśleć o kilkunastu milionach dla zapłaty wojska dawnych zasług i samej braci stawać w potrzebie marsowej, jeżeli to wystarczą województwa i czy podobna subsit indicio majestatis [...]. DiarSejm 347. ▲ walna potrzeba (sz. zm.): Anno 1654 12 augusti, którego i zaćmienie słoneczne straszne było, zabito pod Szkłowem pana Hieronima Mirskiego w potrzebie walnej z Moskwą [...]. CedrPam 17. [...] tegoz Roku nasze Woyska zMoskwą pod Chmielnikiem mieli walną potrzebę [...]. DrobTuszInf 51. ▲ staczać potrzebę: To Xiążę że było bárzo silne, gdy stáczał potrzebę z Genueńczykámi nád morzem, Hetmáná ich [...] porwawszy, przyniosł żywego do obozu swe[go]. KalCuda 62. ▲ stoczyć potrzebę, potrzebę odprawić: Stoczono potrzebę za Wisłą - na Pradze. WierzbKon 102. [Szwedzi do zakonników:] Onegdyście nam iednego [charakternika] zábili Ktoremu czarci na roskas słuzyli, Siedm zawsze przy nim było duchow smiałych Trzydzieści potrzeb odpráwił nie máłych A tu od niego uciekli przeklęci Ani go wspárły pisma ni pieczęci. OblJasGór 93v. ▲ dać (komuś) potrzebę: Die 12 Septembris zjachały się nasze wojska pod Wiedeń, gdzie dali potrzebę i szczęśliwie otrzymali zwycięztwo z Turków. WierzbKon 195. Spodziewaliśmy się co godzina, że nam miał [Lubomirski] dać potrzebę, bo tak wspominał, i już kilka razy był uszykował wojsko, kopie porozdawał, nawet i kozackim chorągwiom, których ma siedemset i z których wszystek chce uczynić front. SobJListy 56. ▲ do potrzeby stawać, w potrzebie stawać (sz. zm.): A szykowana Piechota w Swe rothy Zwykłey Nabrawszy cery y ochoty Oycom na radosc y na imię cnęmu Stephanowego Swięta Zamoyskięmu Tak Sprawnie ognia y gęsto dawała Iakoby Kędy w potrzebie Stawała. OblJasGór 169v. [...] krol Szwedzki takowe podał [Brandenburczykowi] kondycye [...] 4to Żeby stawał z Woyskiem swoim krolowi Szwedzkimu na pomoc w kazdey potrzebie przeciw nieprzyiacielowi Iego [...]. HistBun 36v. Z ktorego pozostałego skarbu, zadney monety, oprocz samey szabli Camillowey z ktorą Walnym Wodzem Rzymskim będąc do potrzeby stawał [...] niewziowszy: wszytek skarb pozostały, na mieyscu swoim złozył [...]. SzołHist 17. Ale y w narodzie Naszym Herbowni kiedyś pod iedną Chorągwią do potrzeby stawali [...]. DanOstSwada II, 61.

4. »to, co jest dla kogoś konieczne«: Iescze złotá y śrebá/ ná ten czás nie było Ná świecie: gdy żelazo y z miedzią nástáło. Ktore Bog po vpadku człowieká pierwszego/ Podał temuż człowieku ku potrzebie iego. RoźOff 23. [...] w kilku godzin náydzie się ná spodku wodká, ktorą z pilnością w szkláney báńce chowáć do potrzeby oczney. Abowiem bárzo Oczom ciemnym, Oczom płynącym iest użyteczna [...]. SyrZiel 388. Srébrá/ álbo złotá/ álbo száty nie pożądałem od nikogo. Owszem sámi wiecie/ że mojim potrzebom/ y tych ktorzy są ze mną/ służyły te ręce. BG Dz 20, 33-34. Lasu młodocianego we trzech miejscach po kilku stajań jest w gruncie uszewskim: drwa brzozowe, grabowe, z którego swą potrzeb domową, krom browaru, może odprawić, także i do grodzenia płotów, i na tyki do chmielu. InwUszwVet 234. Sługi moie, ktorem posyłał przed sobą dla sporządzenia gospod, y potrzeb, pod Wárty brano, do Miástá y mieyscá gdzie kołowáli, niepuszczano. LubJMan 58. Przyszedszy tu do Wielkiego Miasta iuz tu znaydę wpotrzebach moich wygodę. PasPam 168. [...] dla czci y Chwały tak wielkiey Pani, Ktora mu ku potrzebie wszelkiey Pomocná była [...] Niech iakąkolwiek radę dopomoże [...]. OblJasGór 19v. Wieprze. Wiele ich w karmniku, y iák davne, policzyć, áby się iáki ná inną stronę nie ználazł zbytni, ktorych co ná przedasz, co ná Dworską potrzebę vczynić dyspozycyą. HaurEk 88. W drugiej skrzyni zostało pieniędzy zł 1000 szelągami, które wyszły na potrzebę pogrzebową. InwKal I 296. Kto chce dla potrzeb gospodárskich mieć słuszny w domu Młynik, ná mełcie słodow y kasz rozmáitych [...] niech go da wten sposob zrobić Młynarzowi prostemu. SolArch 98. Albowiem prawo Tyrannow zabitych Wyrzucać każe na rosstanie ciała Ani ich pomniec, á zbiory pożytych Zeby Publiczna potrzeb otrzymała [...]. ChrośKon 73. I tym zołnierska zaginęła kara, Gdy się zołdowym kazdy zapomniawszy, V prywatnych się o respekty stara, A ci ich na swą potrzeb zwerbowawszy Tam pędzą; kędy ni cnota, ni wiara [...]. ChrośKon 340. [...] posyłáno ode Wsi do Wsi, od Miásteczká do Miásteczká, od Klasztoru do Klasztoru o potrzeby ubogich pytáiąc się y onym hoynie prowiduiąc [...]. DanOstSwada V, 18. Potrzebá. [...] 4) Nothdurft, Sache die man nöthig hat [...] le nésessaire; chose dont on à besoin [...] niewiele potrzebie ludzkiey trzeba; wszytko potrzebie moiey służyło [...]. T III 1570.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ do potrzeby własnej, na własną potrzebę, do potrzeby swojej, na swoją potrzebę (sz. zm.): Snadź chce Krol ludzie obrocić gdzie indziey/ ná własną potrzebę [...]. MerkPol 248. Ma ta wieś chrosty do potrzeby własnej na swoich rolach. OpisKról 371. Budynkowego nie rąbác drzewá, chybá ná własną potrzebę, y to zá wiádomością Páńską, álbo stárszego Vrzędniká, ludziom rozdawác, przedawác nie godzi się. HaurEk 59. Nadto z lądu za tamą nad Tygą leżącego, gdzie pastwisko mają i trzcinę do potrzeby swojej zbierają, płacą marcas Pruthen. 100. OpisKról 405. O. Przeor teraznieyszy bacznosc maiąc na Kazimierza Slagę [...] przysądza iemu, azeby trzymał pastewnik oprocz tamtych zagonow od Błazeia na potrzebę swoię [...]. KsKasUl 380. [...] wszyscy sie bespiecznie do gaiu onego swiętego przyieli, y większą go połowe na swoią potrzebe wycieli [...]. SzołHist 19v. ▲ domowa potrzeba (sz. zm.): [...] ięłá się szláchtá kupczyć [...] ták iż się ubogi człowiek w mieściech y po wsiách nie może przed nimi pożywić. Co rozumiey nie o tych/ ktorzy ná swoią potrzebę domową kupuią [...]. StarPopr 135-136. [...] ná targ kmiotek idzie żeby Kupił lub wituch pszenny Alboli pás rzemienny Lub dla domowey naczynie potrzeby [...]. KochProżnLir 30. ▲ publiczna potrzeba: [...] nie słuszna się zda wygádzáiąc nieumieiętnym Domowym/ wypędzić cudzych dobrych z Korony/ z ktorych większą lud pospolity y Krol sam ma wygodę; ktorzy też więcey zárabiáiąc/ więcey ná publiczne potrzeby contribuere mogą. MerkPol 26. A co tego się plugastwa szelągów i tymfów rozlazło, niepodobna i porachować; bo żaden we wszystkich publicznych potrzebach nie idzie do podskarbiego, tylko do mnie. SobJListy 226. ▲ wygadzać potrzebom (sz. zm.), dogadzać potrzebie (sz. zm.), potrzebę ratować: Bez wszelkiego tedy respektu/ bez wszelkiey prywaty/ y bez wszelkiego zysku/ wygadzaycie potrzebom/ iáko brácia ieden drugiemu. StarKaz 376. Trzecia iest nieposlednia wygoda ktora nąm Czescią z Kupiectw y rzemiosł pochodzi gdy naszym Potrzebom y wygadza y one ratuie [...]. OpalKSat 98. Wolę swey potrzébié niż cudzem oczom dogadzáć. KnAd 1253. [...] dogadzać potrzebie ubogich ludzi. T III 1570. Znáć było ná tym weselu wolą Páńską ná pożytek ludzki obroconą: bo co pożyteczniey iáko vbogiego potrzebę rátowáć/ dáć mu winá ták dobrego/ ták wiele? BirkNiedz 89. [Faraon] iák wielkie zgromádził Prowiánty, iákie pozákładał Mágázeny, iákich szukał sposobow, áżeby poddánych swoich potrzeby rátowáć mogł. DanOstSwada V, 17. ▲ dogodzić potrzebie (sz. zm.), opatrzyć potrzebę (sz. zm.), potrzebie wygodzić: Orzeł i sowa, mając ku sobie przychylne Serca, zawzięły z sobą przyjaźni nie mylne, Stanowiąc, żeby jeden drugiemu nie szkodził, Owszem więc zobopólnej potrzebie dogodził. VerdBłażSet 8-9. Iesli serce tak piękne iako twarz u ciebie Nie porz dobrych zamysłow dogodz mey potrzebie. ArKochOrl 35v. [...] potrzebie łacno dogodzić, zbytkowi trudna. T III 1570. [...] przez pieniądze rozumiey wszytko/ co się może na pieniądze obrocić/ aby z nich sobie y czeladzi żywność/ y insze potrzeby opátrzyli. PetrSEk 13. Dusze grzeszney vbostwá kto porátuie? [...] potrzeby iey nie opátrzy żadna ina rzecz/ oprocz dobr nádprzyrodzonych/ á te grzech odiął. BirkNiedz 53. I znowu toż gdzie indziej powtarza nam, żeby Przedać wieś, a ubogich opatrzyć potrzeby [...]. PotFrasz3Kuk II 621. Moskwa niestrzymała razu ięli zaraz vciekac nasigonic Wtym tez one Falkoneciki stą trochą piechoty przysli y barzo potrzebie wygodzili [..]. ŻółkPocz 26. Przetoż áby Towárzyskim potrzebom wygodzono było [...] żadnemu nie będzie się godziło nád dwadzieścia y dwá dni [...] od Chorągwie oddaláć. FredKon 1. ▲ w potrzebie komuś dogodzić: [Lubomirski] W zywnosc się sobi, radby załozeł Spizarnie Zeby y Sam miał dosyc y za czasem komu W Potrzebie mogł dogodzic [...]. PotWoj 46. [...] gdzie nie mász białogłowy tám wzdycha potrzebny abo chory; bo ona dzielnością swoią w każdy kąt domowy weirzy, káżdemu domownikowi ábo potrzebnemu w iego potrzebie dogodzi. WisCzar 44-45.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ z potrzeb, z potrzebę »tyle, ile trzeba«: 5 Iunij potym nieprzyiaciel w kilka Dni wziowszy armaty i ludzi z potrzebę, szedł pod Dziewiczy Monastyr [...]. MasDiar 94. Piołyn gorny. Ktorego gdy z potrzeb nie mamy, możemy tákże tego ktory po stárych murách y rumách znáyduie się bráć. SyrZiel 338. Tákowe ábowiem dzieci záwsze są nędzne/ płaczliwe/ y choćby pięć mátek ábo mámek/ záledwieby mu spotrzebę pokármu dodáły/ nigdy wszákże tákowe nie tyią/ ále bárzo cięszkie są SpInZąbMłot 56. Wszak ich znąmy takowych á ozadnym niewiem Zeby miał przysc do chleba albo go miec zpotrzeb [...]. OpalKSat 62. Jużem z pieluch wyrosła i lat panieńskich doszła, Już mam z potrzebę wzrostu i urody po prostu, A nie wiem przecie, kto mię na świecie Przyjmie w małżeńskie stadło. ZimSRoks 49. Wtóry [kmieć] Łakomy, ten ma z potrzeb bydła do roboty. InwKal I 138.

5. »sprawa do załatwienia«: Teraz, iż te rzeczy moje do kaźni Cesarskiej są zabrane, uniżenie proszę, aby z miłościwej łaski Waszej Cesarskiej Mości rozkazacieś mi je wrócić raczył i mnie z miłościwej łaski swej Pańskiej, którym tu po potrzebie swej prywatnej przyjachał [...] dopuścił odjechać [...]. NiemPam 112. Człowiekowi bácznemu, nie przystoi wtrącáć się do káżdey potrzeby, á ná osobności żyć, wielka pociechá. StarPopr 117. Mieszkaiąc przinim kilka niedziel, iak iusz przedsięwzięta droga rostac przinagliała, dlia sprawowania niektorych potrzeb, z Belowem iachał do Wolgastu. VorLetSkarb 71. Jedni z srogimi zdobyczami wymykają, drudzy dla głodu koni [...], trzecim się przykrzy wojna, czwarci mają różne sprawy, potrzeby. SobJListy 531. Sle Bomfin chłopca do Hirpina, zeby, Dla wazney się z nim widziec mogł potrzeby. PotSyl 46. Potrzebá. [...] 6) Berrichtung, Sache die man verrichten muss. [...] afaire qu’on doit expédier [...] mam tam rożne sprawić potrzeby. T III 1570. Gospodyni poszłá w swych potrzebách do miástá. TylkStrom 134.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ pilna potrzeba: Posłannikowie Carscy [...] iadąwyprawieni do Io KMSCi w pilnych potrzebach y Sprawach [...] przydałęm konfoy [konwój] y Przystawa [...]. PasPam 161v. [...] przyznay się kogo tu szlákuiesz? On ná to. W pilney Krolowey potrzebie Mátki mey szukam. ClaudUstHist 67. ▲ mieć do kogoś potrzebę: Waszec do kąd Spytasz go mąm wielką odpowie Potrzebę do naszego Pana PodSkarbiego [...]. OpalKSat 34v. Jechałem do Usnarza, ztamtąd 25go na Wilno jechałem do Mińska, bo w Wilnie do jp. hetmana miałem potrzebę, którego końmi biegłem na sejmik przedsejmowy [...]. ZawiszaPam 39.

6. »konieczność wypróżnienia (czasem także: jedzenia, picia lub uprawiania seksu)«: Potrzébá potoczna przyrodzona/ iéść/ spáć/ ná dwór iść/ etc. Necessitas [...]. Kn 797. Niech ci dziewczyna luba przed tą wonią Umknie ust i twym zasłoni się dłonią, I w najgorętszej na łóżku potrzebie Leży z daleka i zadkiem do ciebie. MorszAUtwKuk 356. LIEU [...] MIEYSCA od potrzeby wychodki, komorki. DanKolaDyk II, 203. NÉCESSITEZ [...] POTRZEBA co do przyrodzenia, wyprożnienia przyrodzonego [...] Jeżeliby ci było potrzeba, iest tu mieysce ze wszystkiemi wygodami, to iest woda stolec y insze mnieysze ochędoszki w tey mierze. DanKolaDyk II, 294. Potrzebá. [...] 3) natürliche Nothdurft. [...] nécessitez, f. plur. fonction naturelle. [...] potrzeba potoczna, przyrodzona iako ieść, pić. T III 1570.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ potrzeba przyrodzona: Będziecie też mieli miejsce zá Oobozem/ gdzie będziecie wychodzili ná potrzebę przyrodzoną [...]. BG Pwt 23, 12. Wypróżniáć się/ iáko źwierzętá czynią. honestius dicitur ná stoléc iść/ stoléc mieć: Czynić sobie wczás ambiguum est. Potrzébę przyrodzoną odpráwowáć etiam ambiguum, quia duplex est vt diximus, Ná dwór máły. Ná dwór wielki. Oletum facere [...]. Kn 1326. Więc kiedy go potrzeba przyrodzona budzi, Stół namacawszy, darmo po kątach się trudzi, Szukając drzwi, żeby mógł wyniść do wychodku [...]. PotFrasz2Kuk II 415. ▲ potrzeba natury: Iuz nade dniem iakis człowiek [z] Swieczką dla potrzeby natury wszedł między owe obaliny y usłyszawszy konaiących ludzi ięczenia zląkszy się uciekł y innych ludzi zawołał [...]. HistŚwież 81. [...] książęta małe, synowie jej [księżnej krajczyny], zamknięte były w wielkiej niewygodzie i smrodzie, gdyż w tej jednej izbie spać, jeść i inne potrzeby natury czynić musieli. MatDiar I, 285. ▲ chodzić na potrzebę (sz. zm.): COMMODITÉ [...] WYGODA się też mowi w domu komorka sposobna gdzie ná potrzebę chodzą. DanKolaDyk I, 327. LIEU COMMUN, (Retrait ou' l'on va aux grands besoins.) [...] MIEYSCE pospolite osobna komorka gdzie wszyscy chodzą na wielką potrzebę. DanKolaDyk I, 328. ▲ iść na potrzebę wielką: Iść ná potrzebę wielką [...] na wielki [...] stolec [...]. DanKolaDyk II, 294. ▲ iść na potrzebę mniejszą: Iść [...] ná potrzebę mnieyszą [...] ná mały stolec [...]. DanKolaDyk II, 294. ▲ potrzeba przymusza: Macherzyná [...] bierze urynę od nerek [...] przez meáty urynowe [...] y wypędzá przez korzeń [...] kiedy potrzeba przymuszá. KirchFac 60. ▲ potrzeba przypadła (sz. zm.): VENIR (Arriver) [...] Jeśli by ci przypadła pilna potrzeba, iest tám nádworze stolec y insze wszystkie wygody. DanKolaDyk II, 569. [...] dzieciom [...] ten defekt zwyczayny, to iest ryby w łóżku łowić co pochodzi częścią ze zwyczáiu że się wstać niechce gdy potrzeba przypadnie, w czym zasnąwszy snem głębokim puszcza pod się [...]. VadeMed 220. ▲ potrzeba przymusiła (sz. zm.): Purgánse w gorączkách osobliwie wielkich mieyscá nie máią, chybá gdyby potrzebá przymusiłá może dáć wolne bardzo [...]. PromMed 12. Przymusiła potrzeba Krola do wizyty, Wszedł w loch z przypadku, kędy Dawid był ukryty [...]. DrużZbiór 41.

7. »zapas«: vorrath potrzeb/ zywność KusWeg M7.