Słownik XVII wieku

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1606

Formy: lp M. przyczyna; D. przyczyny; B. przyczynę; N. przyczyną; Ms. przyczynie; ~ lm M. przyczyny; D. przyczyn; B. przyczyny

Znaczenia:

1. »źródło czego, powód, racja«: Iakesmy powiedzieli przyczynę przyiazdu y assignacyią pokazali nay mnieyszey kontradykcyiey y owszem [...] uczęstowano pozwolono. PasPam 81v. Do kazdego z tych ze Poddanych Oycowskim affektem się przychylaiąc na zadney władzy y zWierzchnosci krolewskiey ani Surowosci Praw z tych iakich kolwiek przyczyn Zazywać niebędziemy. PasPam 210v. Powiędam ia ze ta przyczyna ześ ciemi w pierwszym Liscie niewypisali Szczerze, ostatni tez list przeięto PasPam 221. Ci wszyscy niekontenci byli [...] z mego ozęnienia z tey przyczyny ze to daleko do nich. PasPam 226. A czemusz Płomienczykiem ten Herb iest nazwany Temu ze iasny płomien zgęby pokazany Czego są dwie przyczyny zeby Przy Męznosci Tey zawsze iako Płomien byli Zarliwosci. PasPam 270v. Nieprzestaią Saevire na ubogą Substancyią bez zadney przyczyny. PasPam 284v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ o przyczynie (czegoś) »z powodu braku czegoś, w celu wystarania się o coś«: Dopiero zaraz kazał straznik Wołoszy zpod Chorągwie że by się roziechali po wsiach o mil dwie albo trzy o przyczynie Siekier. PasPam 57.

2. »powód, okazja, zachęta do zwady, bitki«: Ieśli Duńczyk do Kárłá miał iákie przyczyny. Niemiał ná to Krolestwo páńskie wkładáć winy. HofmańPor Biij. Nad kuflem duma ów sąsiad podpiły, Wtem gość przychodzi dla niego niemiły, Zezowatym go natura wydała, Skąd się do zwady przyczyna podała. DembowAPunktBar II 481.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ przyczynę dawać »szukać zaczepki do zwady, zaczepiać kogoś«: Panie Marcyanie niemiałes mię tu Wszeć poco prosic kiedy przyczyny daią y miodem oblewaią. PasPam 88.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Zawsze tęn przegraie kto przyczynę daie. PasPam 89v.

3. »przyczynienie się do czego, wstawiennictwo, orędownictwo«: [...] zá łáską Bożą y przyczyną Pátronow nászych/ Pan Bog raczy błogosłáwić y zwyćięstwá dawáć [...]. StarWyp A4v. Przyczyną Swoią Matko u Syna spraw to. PasPam 58. Ia w tym mąm nadzieię ktorego Przenay Swiętsze wspominąm Imię IEZUS y w Przyczynie Przenay Swiętszey iego Matki. PasPam 58. Miéj ją Panie Boże w opiece swojéj, za przyczyną patronek świętych swoich, aby i na tym świecie żyła doskonale i po długiém pożyciu w wiecznéj była chwale. ZawiszaPam 14.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wynajdywać przyczynę: Usłyszawszy to senatorowie królewscy, posłali do rokoszu, mówiąc: »My żadnej nie wynajdujemy w tym królu przyczyny, dla którejby abo na śmierć skazan, abo królestwa pozbawion być miał«. KrysPasCz II 53. Ale y tá sentencia ieszcże nie wynáyduie prawdźiwey przycżyny oneg[o] ćiepłá. SykstCiepl 86. Słyszałem ci ia do wielkich Statystow, że czasem Monarchowie, gdy przez długi czas trwa pokoy w ich narodzie, y namnoży się bardzo wiele ludzi, między ktoremi iest wiele prożniakow, hołyszow, dowcipnych łotrow y oszustow, albo umyślnie im dozwalaią wynosić się z swego kraiu do cudzych, albo żeby się umnieyszyło złoczyńcow, wynayduią przyczynę woyny, [...]. JaroszBł 41.