Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: RĄBAĆ, RĘBAĆ, *RUBAĆ

Słowniki:
SStp (rąbać, rębać), SXVI (rąbać, rębać; rąbać (odsyłacz kanoniczny, wariant hasła rębać)), Kn, T (rąbać), L, SWil (rąbać), SW, SJP notują

Formy: bezok. rąbać // rębać; ~ cz. ter. lp 1. os. rąbię; rąbam; 2. os. rąbiesz; 3. os. rąbie; rąba; lm 3. os. rąbią; rąbają; ~ cz. prze. lp m 1. os. rąbałem; rąbałem; 2. os. rąbałeś; 3. os. rąbał; lm mos 3. os. rąbali // rubali; ~ tr. rozk. lp 2. os. rąb; lm 2. os. rąbajcie; ~ im. wsp. rąbiąc; rąbając; ~ nieos. cz. prze. rąbano

Znaczenia:

1. »uderzając ostrym i ciężkim narzędziem ciąć, rozcinać, odcinać, łupać, rozbijać na kawałki; robić dziury w czymś twardym«:

Rekcja: co

Abo ták/ w ostátni czwartek ná schodzié miesiącá/ wziąwszy korzeń Gdule ziemney/ położyć go ná ślezienie/ y siekierą záraz go przeciąć ná troie/ pytáiąc chory: To co rąbiesz? odpowiáda co rąbię: ślezionę/ y záraz pościebawszy ná nić/ one kęsy Gdule w dymie suszą: ták mowiąc: Iáko się te kęsy Gdule w dymie suszą/ ták też tá ślezioná niechay vschnie: A potym bok lewy przerzeczoną máścią námázáć. SyrZiel 624. Iákom żyw nigdy żadney białeygłowy nie bił/ áżem dniá tego y godziny ktorąście wspomnieli drwá rąbał/ świádectwo stawię gdyż mię y czeladź vrzędowa rąbiącego drwá zástáłá. SpInZąbMłot 104. Przeto przeciw hárdości iego [Assura] mowi Pan. Izali sie będzie chlubiłá piłká/ nád tego ktory nią trze/ ábo sie będzie wynosić siekierá/ przeciw temu/ ktory nią rąbie? SpInZąbMłot 432. Annibal iáko Historykowie piszą/ octem skáły twárde zálewał/ á potym kował zmiękczone młotámi/ rąbał siekierámi [...]. BirkNiedz 98. Drobię co/ drobno dziélę/ ábo rąbię/ Minutatim comminuo, concido aliquid; minutè & minutim concido [...] Concido minutiùs aliquid; concido numeros [...] Concido rationem dicendi per minutas rerum particulas [...] Carpo orationem minutioribus membris [...] Carpo exercitum in multas paruasq; partes [...] Frango in micas [...] Adfrio aliquid [...]. Kn 148. Rąbánié dréw/ (munus) Caudicalis prouincia [...] Te cum securi, caudicali praeficio prouinciae. Ciébie czynię dréwniczem/ dáięć vrząd nádedrwy/ ábyś ie rąbał. Notum est autem, prouinciam pro munere vsurpari etiam apud [...] Caedes lignorum [...]. Kn 905. Rąbam idem cum Rąbię/ siékę lás/ drwá/ mi[ę]so/ wołu/ iésiotrá/ wiélorybá/ etc. Siékám. Secare ac diuidere animal [...] Diuidere aliquid securi [...] Concido securi ligna [...] Caedere saginam [...] Caedere syluam [....] Caedere arbores [..] Scindere quercum [...] Caedere vineta [...] Seco in frusta [...] Proseco exta [...] Proscindo quercum ferro [...] z-rąbać/ z-siékáć/ przésiékáć. Kn 905. Rzéżniczy wárstát/ gdzié biią rzeź/ opráwuią/ mięso rąbią/ kutlof. Rzéźnicá/ optimè diceretur. vt piwnicá/ kramnicá/ młynicá/ ozdnicá. Laniena [...] Taberna lanigna [...] Lanionia mensa [...] Lanea [...] Laniarium [...] Criobolium [...]. Kn 971. Siékam/ v. Rąbam. Kn 995. Zrąbić co/ à Rąbię. Contruncare [...] v. Rąbam. Kn 1450. Wkupował się [Szypowski] do lasu królewskiego w Sycach u Żarnowca, a potym broniono mu tego lasu, on przecie rębać jechał z wozem. TrepNekLibDworz 394. [...] Powiedzial ze przy bitnosci w karinty vłowiono takiego pstrąga ze go ledwie dwanascie wołow ssiecią trotową wiciągniono, ktorego gdi rąbano z iednego dzwona beczke nasoliono. AktaBab 27. Bzowe korzenie odkopawszy rambac ku dołowi, a uciowszy zwłaszcza macicę skrobac na dol, z liszkę dobrą [...]. GrodzMisc 82b. Kloc/ ná ktorym rąbáią/ siedzą/ etc. vide. Pien. Kałade. SzyrDict 107. [...] porąbac/ ná stuki rąbac [...]. KusWeg N8. Bo co o stárych pogánách Tertullianus pisał/ zádáiąc im tákie okrucieństwo przeciwko Chrześciánom/ że y vmárłym nieprzepuszczáli/ ále dobywszy ciał zgrobow wsztuki ie rąbáli y rozrzucáli bestiiom ná pożárcie. StarKaz II, 435-436. [...] wołając: Proszczaj święty Juru! Oberwali na ziemię obraz jego z muru Większe tablice rąbiąc, jako drwa łupali, Aż mię też w skałubinie onej wymacali. ZimBSiel 157. Iak było niewidac okupu piiali wodę potym drwa do kuchni rąbali y nosili w tey nędzy zywot skonczyli. PasPam 52v. Az tam iuz radzą iako się pod Szancować iako mory rąbać a czym rąbać niewspomnieli A siekiery kędy. PasPam 57. Zaraz tedy pod ową kratą każałęm mur rąbać na odmianę ci się zmorduią a ci wezmą. PasPam 59. [...] Uwasz [...] Iáką niesławę na potomne czásy Ty Ktorys przedtym Wawrzynowe Lásy Rąbał, na wience y tryumfy sobie Terasz zaciągniesz, gdy przeciwko tobie Garść Ludzi Stanie w sczupłym murze z kięzą, Y gdy cię Mniszy nie bitni zwycięzą. OblJasGór 20v. Ze y w iednem oka mgnieniu Dzien Dąb rąbiesz czasem dłuży, Iako proch zdmuchniony z Stołu Ale trudnosz się do drzewa Co ma dąb przed wiszem lekkiem, Owszem więcey dano słomie. PotPer 23. Iárzyny ná Ogrodách wszelkie wykopywáć w ostátniey kwádrze, około ś. Iádwigi, te mieć pod przykryciem, áby z wilgotney zięmie, nie tylko oschły, ále też y náwiędniáły, dla trvválszego w dołách przez Zimę záchovvánia: á nim kopáć będą, wprzod czego wiele będzie korcem przemierzyć, drobnieyszą z nich poprzebierać, ktorą suszyć, wędzić, ná supplement kuchnie, y spiżárnie: kápustę rąbáć, krązáć, siekáć, w kłody dobrze opátrzone áby nie przeciekáły náłożywszy vkwásić, tákże ćwikłę ná Buráki: z Czosnku y Cybulę [!] wince pleść, siewkę z niey wprzod przebrawszy dla Násienia, drugą też korcem przemierzyć, y wiele tego wszytkiego popisać, rzepę iednák do wędzenia, ná tákim mieyscu záwiesić, żeby od mrozu nie zmárzłá, boby się zepsowáć musiáłá. HaurEk 115. Ten mielcarz nie powinien drew wozu ani rąbać do piwa robienia, tylko zagrodnicy rąbać mają. InwKal I 96. Drwa do piwa rąbać powinni, owce strzyc i prać, kądzieli sztuk oprząść powinni każdy po 2. InwKal I 565. [...] ktore [bałwany] w páłácu miał swym, precz wywráca A w drobne rąbiąc sztuki, vbogim obráca. Na iáłmuzny. DamKuligKról 262. [...] sondern ich hacke Holtz/ ále rąbię (rąbam) Drwá, rąbałem, rąbáć [...]. ErnHand 420. Klotz/ Pień; mit dem Klotz in den Ofen z Pniem w Piec; est ist Schade um den Klotz/ Szkodá tego kłocá, man kan noch Fleisch darauf hauen/ może jescze ná niem Mięso rąbáć. ErnHand 563. [...] poddany bronią rąbac drzewa z potokow, przywłasczaiąc ie sobie. ActScabVet I, 325. [...] azeby las rosł, aby potem mogli w swych lasach rąbac tak na budynek, iako na opały. ActScabVet I, 408. Przytym dał Wolnosc palenia Wegla w Lassach Panskich nie robaiąc ze pnia tylko z łomisk co Vpada y gniie [...]. KomonDziej 150. [...] Brana zabili y gotowac Vmyslili, Maciey Wakuła Barana w Kolebie sprawiał, a Michał Szmołka pod Kotłem na Ogien dmuchał, a Paweł Kupczak drwa rąbał, y Siekiere oględuiąc, rzekł te Słowa iest ostra, Vciął by nią do razu Szyie [...]. KomonDziej 205. Iáki ogłos dzieie się gdy w kotły biią, dzwonią we dzwony, rąbią etc. BystrzInfCosm E3. Wiecie, że iako nie masz wrot do lasa, kto chce wiedzie, rąbie, tak nie w Fortecach, ktorych nie mamy, ále w piersiach Waszych nadzieia Nasza; wiecie, że iako każdy guzik má swoię petelkę, co go zadziergnie, tak każda strona tey Rzpltey ma takich sąsiadow, ktorzy ná podział, nierozdzielney do tąd szaty miłey Matki Naszey czuwaią. DanOstSwada I, 208. Wieloryb bol czuiąc, to do dná, to do gory z impetem wielkim y szumem tłucze się, interim krew go uchodzi, zdychá, ná wierzch wypływa. Ták umorzonego Flisi ná brzeg wyciągaią, rąbią toporami, sadło w kotły kładą, topią, tłustości albo tronu wiele wysmáżaiąc. ChmielAteny II 269. Rąbię, siekę, ich haue. BierSłowa 189. Siekam, rąbię, ich hacke. BierSłowa 215. Tnę, rąbię, ich haue. BierSłowa 258. Rąbam Rąbię co. hauen. hacher, couper, sendre, abatre à coup de hache, de sabre; taillader. rąbać wołu. einen Ochsen zuhauen. découper un boeuf en piéces; faire le boeuf. § rąbać iesiotra. rąbać drzewa. Bäume fällen. abattre les arbres. rąbać drwa. Holtz hauen. hacher, couper le bois. rąbaią się. sie hauen sich. ils estramaçonnent; ils se batent à coups d'estramaçon, à coups de sabre. T III 1819.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kędy drwá rąbią/ tám muszą wiory pádáć. VolcDial 117v-118. W cudzym domu drwá rąbią/ á do nas wiory lecą. RysProv XVI, 7. Iednak naszych Siłasię niedoliczyli wieczor kturzy Sobie rano pospołu dobrydzien dawali Cosię Musiało stac Respektem dawney przypowiesci gdzie drwa rąbaią tam wiory lataią [...]. PoczOdlPam 24. Gdzie drwa rąbią tam trzaski padają. PasPam 62.

2. »ranić, zadawać rany bronią sieczną; zabijać taką bronią, mordować«:

Rekcja: kogo co

Tu ná tym mieyscu drugi/ ktory z czárnego Máku w Azyey mnieyszey Turcy rozmáicie czynią/ do boiu dla wesołey mysli/ y do inych spraw/ zwłasczá Iáńczárowie dla śmiáłości. Zá ktorego vżywánim/ do tákiego zámieszánia mozgu przychodzą/ że żadnego niebespieczenstwá nic nieważy/ siecze/ biie/ rąbie/ co ieno przed sobą baczy: A to bez wszelákiego baczenia. SyrZiel 1362. [...] z tego domu/ iák z zamku nieiákiego sieką y rąbaią ná pował Tureckie łby [...]. WojszOr 261. Nawet strychy zgrzybiałe, baby niewidome I szpitalne kaliki niedołężne, chrome, Ludzie chore, do śmierci, nie życia podobne, W ichże łożach rąbali, na bigosy drobne. ZimBSiel 165-166. [...] Ognia dadzą po trzy Kroc y tak ich zaslepią Ze uciekac poczęli, y w oney ich kaszy Kłoli: bo przytępili rąbaiąc Pałaszy. PotWoj 92. [...] Ieden wzaiem drugiemu dodawszy potuchy Siecze, rąbie bez bronnych, kole kędy moze [...]. PotWoj 109. [...] Skoro wytnie męszczyzny, y połozy sniatem Na białą płec y Starcow obciązonych latem Wywrze slepą wscieklinę: iako nieme głąbie Rowno Dziady z babami wkrzywe karki rąbie [...]. PotWoj 109. [...] Turczyn tylko dzwoni Po zbroiach hartowanych y trzeba mu mieysca Pierwey szukac zeby mogł ukrwawic zeleysca A nasz gdzie tnie tam rana, gdzie pchnie dziura w ciele W Łep, wPiers, wbrzuch; gdzie sie nada rąbią kolą smiele [...]. PotWoj 116. [...] Nie przeto y Lisowie, skrzydła opuszczali Ale choc szablą tylko, wstręt Poganom dali maiąc nad nich Pancerze, gołe rąbią brzuchy Albo tłuką cięszkiemi po kosciach obuchy Pacholcy z bandoletow: tu y owdzie parzą [...]. PotWoj 158. Rąbano w kozdym Porwaniu iako drwa w lessie Niemcow Nieborakow. PasPam 259. Z tej okazji najwięcej zginęło ludzi, że skoro na błota uszli, wywoływali ich, dając im [...] parol a potem, zwiódłszy za górę, nie ścinali, ale rąbali na sztuki. SobJListy 137. Oto was proszę; niebądźcie pospieszni Bić tych; ktorych Mars po zatyłku chlusnie Zbieg, niechay żyie; kto się oprze, tego Tnicie, rąbaycie, bez względu zadnego. LucChrośPhar 217. I uciekaiąc swych zmięszaią znowu Więc juz nie bitwa; lecz się zaboy wszczyna Tu z karkow jucha wali się jak zrowu Ztamtąd zaś tylko; miecz rąba y scina Ten szyk niezdoła tyle zniesc obłowu Ile ztamtego pod szable się zgina O bodayby się tą krwią dosyć stało Co ią Poganstwo w tym placu rozlało. LucChrośPhar 225. On nikogo á iego wszyscy się muszą bać? Coż nie ma bość kopiią? ábo mieczem rąbáć?. PotPocz 127. [...] Piszarza [...] Vderzili Nad to Matheusza Rugulusza Woyta y Sebastiana Medone Burmistrza i inszych Sąmsiadow na Zabicie bili y rubali przez co sie wielki Tumult y Gwałt w Miescie sie stał nie będąc iescze takiego Nigdy. KomonDziej 127v. [...] przed Karczmą połozyli Kazawszy potym Pacholikowi małemu iescze złą Siekierą Szyie Vciąc Ktoremu zeSzczeką Szyie okrutnie Kielka razy rąbiąc odciął. KomonDziej 202. Prosimy o sprawiedliwość s. s tego złoczynce Piotrá stoiącego przed sądem, ktory nachodził domy vbogich ludzi w Koronie polskiey takze y węgierskiey, na lesiech zastępował, rozbiiał, ich hudoby odbierał, na czym zadosyc niemiał, ale y piekł, palił, strzelał y rąbał vbogich ludzi. AktaMusz 19. Wraz żołnierze mszcząc się swych zábranych grabieży, Rąbią, kolą nieśpiących y tego co leży. DrużZbiór 71. Rąbam Rąbię co. hauen. hacher, couper, sendre, abatre à coup de hache, de sabre; taillader. rąbać wołu. einen Ochsen zuhauen. découper un boeuf en piéces; faire le boeuf. § rąbać iesiotra. rąbać drzewa. Bäume fällen. abattre les arbres. rąbać drwa. Holtz hauen. hacher, couper le bois. rąbaią się. sie hauen sich. ils estramaçonnent; ils se batent à coups d'estramaçon, à coups de sabre. T III 1819. [...] dwu łácinnikow chcąc doznáć ktorego miecz ostrzeyszy rąbáli go po zádzie, po tákich boleściach ná koniec umárł włożywszy dla bolu rękę w gębę, a niektorzy krew z iego płynącą ssáli. TylkStrom 79.

◼ Przenośnie: ◼ [...] Aleskoro Chodkiewicz między ich bonczuki Postrzeże swey Chorągwie iak by mu nasztuki Serce rąbał: wraz go zal: y wstyd, y gniew wezmie [...]. PotWoj 121. ◼ Dlategoż też ludzie Swięci częstokroć o to Bogá prosili/ áby je tu w Szkole krzyża miewał/ y utrapieniem rozlicznym náwiedzał mowiąc z Augustynem S. Domine hic me seca, ure, ut in aeternum parcas: Pánie/ tu rąb/ pal/ ábyś ná wieki przepuścił! GdacPan 83.

Znaczenia niepewne:

1 a. 2: Rąbam Rąbię co. hauen. hacher, couper, sendre, abatre à coup de hache, de sabre; taillader. rąbać wołu. einen Ochsen zuhauen. découper un boeuf en piéces; faire le boeuf. § rąbać iesiotra. rąbać drzewa. Bäume fällen. abattre les arbres. rąbać drwa. Holtz hauen. hacher, couper le bois. rąbaią się. sie hauen sich. ils estramaçonnent; ils se batent à coups d'estramaçon, à coups de sabre. T III 1819.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● W cudzym domu drwá rąbią/ á do nas wiory lecą. RysProv 82. ● Iednak naszych Siła się niedoliczyli wieczor kturzy Sobie rano pospołu dobrydzien dawali Co się Musiało stac Respektem dawney przypowiesci gdzie drwa rąbaią tam wiory lataią. PoczOdlPam 24. ● gdzie drwa rąbią tam trzaski lecą. wo Holtz gehauen wird, fallen Spähne. il n'y a forêt où il ne tombe des feuilles par terre; dans un tel jardin il n'y a pas d'autres fleurs à cueillir. T III 2347.

# Użycia metajęzykowe: # [...] kąpię [...] łamię, rąbię, sapię, skrobię, skubię, sypię, szczypię, trzepię, zobię, zowię [...] Infinit. Kąpáć. WojnaInst 82-83