Słownik XVII wieku

Słowniki:
T, L, SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI (?), Kn nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1634

Formy: lp M. racyja; D. racyi // racyjej; B. racyją; N. racyją; ~ lm M. racyje; D. racej // racyj // racyjej; C. racyjom; B. racyje; N. racyjami; Ms. racyjach

Etymologia: <łac. ratio>

Znaczenia:

1. »przyczyna, powód«: Zaciągał tez Filip Piekarski krewny moy z ktorey racyiey y ia tam podiechałęm. PasPam 52. 40000 Talerow od Posła Francuskiego wziąłes, Ita to iest racyia czemu się WMM Pan boisz ruszyc Pospolitego Ruszenia. PasPam 194v. Z Wielu poważnych racyey Agricultura alias Ziemiańskie Gospodarstwo wysokie ma swoie zalecenie, a Naprzod z Dawności. HaurEk 1. […] z tey i z inszych wielu racyi żaden ex bene favetibus Oyczyznie nie życzył tey woyny zaczepiać […] OtwFDzieje 35. Ze Zas Cesarzowi Rzymskiemu imputabatur jakoby umyslnie na to przez Spary patrzał, więc racyą woyny Z tey przyczyny niesłuszney wynaleziono. IntrHist 126. Z racji tej tedy będąc u nich w Białachowie, gdziem zupełnie urekreowany nienasyconym słuchaniem niesłychanych w mężczyźnie, a dopiroż w damie, tak chwalebnych przymiotów i sciencji, został na świat, wspak one obracający, głosicielem. RadziwHDiar 126.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ z racyi (czegoś): Wilk nie ma przystępu [...] z tey racyi zwierza wszelakiego wielka tam iest obfitość. PasPam 55. Mnie Pan Bog zachował Apodobno ztey racyiey zem się schylił po pistolet. PasPam 156. Drozy[z]na była wielka dla nieurodzaiu Iarzyny z ktorey racyiey y w Warszawie zdrozało bardzo. PasPam 278v. [Szafarz] miałbyc przytrzymany przez JPana Witanowskiego [...] zracyi iz jakoby miał spalic karczme [...]. SapADiar 19. Za czasow Fryderyka III rozne Akademie, Z racyi Ze on uczonych ludzi bardzo kochał, jako to Basel, R 1460 w Tubingen R. 1422 w Mayntz, R. 1482 y po innych mieyscach Załozono. IntrHist 205. Liście zioł, trawy, y drzewa nad temi mieyscami rosnących na Wiosnę bywaią niby Niebieskie y blade á same gałązki czarniáwe, z racyi waporow wychodzących. ChmielAteny1755 I 634. ▲ bez racyi: Seneka [...] naśmiewa się z tych, co bez racyi, ieden na drugiego patrzy y iego przykładem idzie [...] JabłSkrup 85-86. ▲ słuszna racyja: Záłożyć iednak chłopá może, zá słuszną ratią, y własną potrzebą iego, á záłożywszy z nowego odebráć, áby się ná tę drudzy chłopi nie spuszczáli wygodę. HaurEk 65.

2. »dowód, argument«: A Iezeli ná tych Rácyach/ komu máło/ álbo rozumie/ zem iá tylko temu zawzięciu contrarius? przydawam list godny pámięci [...] wteyze máteryey [...]. GrodzPrzes D4. A gdy w rozrożnieniu Sentenciey (o co miedzy wámi łácniey/ niż o zgodę) przystąpi ábo glupi/ ábo zły y przewrotny vpor ktory zadnym rácyom vstąpić nie będzie chciał/ przyznáć mi to káżdy musi/ ze ábo dobro R. P. szwánkowáć bedzie/ ábo tá/ ktorą się sczycicie głosu wolność. OpalŁRoz F1. Tak znać była wola Boska [...] Mowi krol y to racyia. Ale ia tobie powiem drugą. PasPam 73. Ozwie się Iewłaszowski Woiewoda Brzeski Litewski obszernemi Słowy y racyiami. PasPam 140. Iednak pioro pozorne ma Swoie Racyie I Nalezyte własnie wtym Exkuzacyie. PasPam 272v. Nie trzymaj się w uporze, bo upor iest nieprzyiaciel rozumowi, nie uwodź się dulcedine privati lucri, strzeż się ábyć złoto więcey niż słuszne rácye nie wyperswadowáło, ktore ma moc do wyperswádowania choć nic nie mowi [...]. DanOstSwada V, 5-6.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ dawać racyje: Daią oni racyie ia tez daię. PasPam 168v. ▲ mieć po sobie racyją (sz. zm.), mieć po sobie racyję: Inopinato bárdzo accidit to Posłowi Hispánskiemu/ ktory vsilnie się starał to negotium retractare, máiąc po sobie tę rátią: ze podział ten był (prawdá) od Komisárzow vczyniony/ ále iescze nie ratifikowany ode Dworu/ záczym niemogł haberi pro opere perfecto. MerkPol 202. Kwestyja u wieczerzy była, nie bez sporu, Który by najgodniejszy członek był honoru. Ten oczy; drugi, język; owo, że na probie, Różnie różni, każdy miał racyją po sobie. PotFrasz4Kuk I 407. Generałowie ci malkontenci mają wielką po sobie rację. Że komendant dobrze się bronił, poznawamy; ale że by się był nie obronił, gdyby mu byli w sukursie nie przyszli. SobJListy 540. ▲ certować racyjami (sz. zm.): Moskwa nie certuiąc ratiami, temi się zasłaniała ratiami ktorych częste repetowanie iz iuz było omierzło. PiasRel 32. Ktury roznie znami yRoznemi Racyiami Certowawszy Bliszego Mego wyrostka Uznał zBratem Rodzonym iego starszym Vznał [...]. PoczOdlPam 107.

◼ Przenośnie: ◼ Pokorą niewskoramy ale racyiami trzeba narabiac Zelaznemi. PasPam 155v.

3. »rozum«: Mogł ktory Filozof rácyámi przyrodzonemi mocno to poznáć że iest Bog, mogł też y to sámo mieć z wiáry y powieści iakiey, záczym może kto o tymże rozumieć i wierzáć iż ták iest. TylkRoz 4. Albo niech mi kto sanae mentis człowiek y nie maiący pokłoconego mozgu, nie pasyą ale racyą rządzący się, niech mi, mowię, kto na świecie pokaże dyfferencyą y da słuszną racyą: czemu Lex cardinalis Anni 1690 mogła dispensari decies, a czemu Lex Anni 1717 una vice, in tanto casu necessitatis niedochodzących Seymow, dispensari nie może? KonSRoz 63.