Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »czerwony, czerwonawy lub różowy odcień twarzy, występujący stale lub czasowo pod wpływem doznań fizycznych lub psychicznych, zwykle nagłych, jak np. choroba, zawstydzenie, zmieszanie; także uzyskany sztucznie w celu poprawienia swojego wyglądu«: Pánnom zbytnią bládość/ ábo rádniey trupią z zielenością/ w rumieniec y w cudną cerę odmienia [wódka piołunowa]. SyrZiel 455 [355]. Wino Ozánkowe. Wino/ rownie iáko z Piołynem może bydź przypráwione z tym zielem. Osobliwie służy. Dycháwicznym. Ciężkość w piersiach z nápełnienia wilgotnościámi cierpiącym. Plin. Kászlącym vżywáć go trunkiem. [Tenże Opuchłym/ známienitym iest lekárstwem/ moczem ią wywodząc. Wątrobę/ Slezionę/ Nyrki/ Mácicę/ zámulone wychędaża y wyciera. Bládey twarzy/ piękny rumieniec y cerę dáie. SyrZiel 574. Twarzy rumiencu dodawa [czosnek]. SyrZiel 1228. ANi ciebie/ Cylláre/ piękność odkupiełá/ Ktorey byłá náturá tobie pozwolełá: Iesli/ z nátury/ mogłá bydź táka vrodá: Dopiero się mu puszczáć ięłá byłá brodá/ A brodá fárby złotey: złotem się błyszczáły Włosy/ ktore się/ z rámion/ po plecách skłádáły. W twarzy rumieniec wdzięczny. OvOtwWPrzem 487. Tam przy milczeniu jak już smacznie jemy, Na obyczaje i wstyd ich patrzymy, Który po twarzach kiedy im przechodził, na kształt szarłatu romieniec wywodził Farbując wstydu panieńskiego lice I na wskroś prawie przechodząc źrzenice, Które opuściwszy spokojnie trzymały, Że nigdzie spojrzeć i mrugnąć nie śmiały. BorzNaw 88. Przedmowa na fraszki do wstydliwych. Ustąpcie, żartów kto nie znosi, i wy, Którym rumieniec zapala wstydliwy Posłuszną gębę, u których nie wolny Język i za grzech idzie wiersz swawolny. MorszAUtwKuk 309. [...] Wdzięczny Wspaniałe skronie rumieniec mu zdobieł Ze na takie swą zwłoką ostrogi zarobieł Krotko niegotowoscią broni Swoiey Cauzy Ostatek winy zwali na Lwowskie Cekauzy zaniedbaną Armatę [...]. PotWoj 61. Ieżeli zaś uważysz co po śmierci będzie: O przebog nie masz czegobyś się miáł spodziewać! wyidzie z ciáłá dusza/ kwiát ten opadnie/ rumieniec zblednieie/ szczernieiesz/ śmierdzieć poczniesz: aż ci twoi naymilsi/ ktorymeś zbierał/ dlá ktorycheś pono y zdzierał/ co prędzey smrodliwego trupá z domu wyniosą. BujnDroga 129. Słońce záiste Krolewską gwiázdą będąc [..] urodzonego pod sobą czyni cielistego, y piękney twarzy, y oczu wielkich koloru ábo cery białey z nieiákim rumieńcem [...]. AlbSekr 103. Ledwie że támże złotem nie goreią ściány,. Muzyká, trele, dobra myśl między dworzány, Wszyscy huczą, o gołe, głowy tłukąc szkleńce, Wszytkich inszych podpiłe farbuią rumieńce, Krol tylko smutny siedzi, czekáiąc rychło się Vrwie Topor, ná ciekim, záwieszony włosie. PotPocz 55. [...] blednie przyrodzony Wdzięczney twarzy rumieniec. ClaudUstHist 31. [...] raz blednieniem á raz się wydáie Rumieńcem świeża miłość. ClaudUstHist 121. Modá bowiem teráźnieysza świátowa: ochydziwszy sobie rumieniec, (na ktory przedtym rożnych sposobow záżywáłá) niezwyczáynych y bárdzo szkodzących zdrowiu sposobow używa, áby białości dostąpiłá [...]. CompMed 82-83. Powierzchowne sposoby do zgłádzenia zbytniego rumieńcu są te [...]. CompMed 83. Wodká z żabiego skrzeku [...] czyści twarz, y rumieniec gási [...]. CompMed 84. Wodká wypalona z przestępowego korzenia (myiąc się nią) spędza rumieniec, krosty [...]. CompMed 84. [...] znaki Choroby. Naprzod [...] rozpalenie ktore się ná twárzy wydáie, przez rumieniec [...]. CompMed 315. Znáki Choroby [dworskiej] [...] cera bláda, niektorym często rumieniec się ná twárzy wydáie. CompMed 401. Znáki pospolite nástępuiącey Ospy [...] oczu odmiáná, y świerzbienie, twarzy nábrzmiáłość, y rumieniec [...]. CompMed 561. Czy znáć teraz między wámi [...] Ktora w mászkárce chodziłá. Gębę w pokrowcu nosiłá. Rumieniec zmyslony miáłá [...]. CompMed 707-708. Tu sił ostátnich wietrzny Duch dobędzie, Tu iáko strzáła, z łuku w gorę szyie, Ná wierzchu Cedru z XIĄZĘCIEM usiędzie, Twárz potem zlaną, iáko wodą myie, Rumieniec obá zafarbował lica, Ni ranna zorzá, álbo wschod Xiężyca. DrużZbiór 244. Rumianość, rumień, rumieniec. 1) die Röthe des Antlitzes. 2) das Gold, die Röthe des Himmels. 3) das Braune an einer Speise. 1) sang, vermeil, teint vermeil. 2) l'or, le vermeil, la rougeur du ciel. 3) la dorure d'une viande; le brulé, la dorure du rôti. § 1) purpurowym przyozdobiona rumieniem; wdzięczny iey rumieniec Pestańskie wstydzi roże. **2) iuż Tytan rumieniem swoim zdobił nieba. T III 1940. Rumieniec, g. rumieńca, vid. Rumianość. rumieniec ziele, vid. rumień ziele. T III 1941.

2. »czerwone, czerwonawe lub różowe zabarwienie, występujące w szeroko pojmowanych zjawiskach lub produktach natury; takież zabarwienie, uzyskane sztucznie, np. w celu podniesienia walorów estetycznych dzieła artystycznego«: Szorbot/ ábo gnilec/ leczy w vściech/ á Dziąsłom znowu dobrym y zdrowym ciáłem nárosłym/ pirwszy rumieniec przywráca [sól]. SyrZiel 156. Cyntyjus popędliwym tuż, tuż za nią krokiem Nacierać nie przestawał, a jej przybywało Ozdoby w biegu onym, bowiem całe ciało Z trudu otoczyło się szkarłatnym rumieńcem. ZimSRoks 16. Kto świt rany budzi? Kto Jutrzence rumieńcem farbuje twarz jasną I Kto gwiazdy zapala, kiedy we dnie zgasną? ZimBSiel 140. Poyrzy na Tęczę ktorą słonce twey dobroci We krwi y wodzie swiętem rumiencem stokroci [...]. PotWoj 3. Niechcę się chlubic, iednak wnet ze okięm Skoro ta száta nocna z cięmnym mrokięm Zniknie, obaczysz iákosię snieg wiencem Rozánym przykrył, y skrwawił romiencęm Tak ią utulił: a w tym tesz domowi Kurzy zápieli wesoło ku dniowi. OblJasGór 46. Tu swey blednie lilia białością nátury Sam się Roza czerwieni rumieńcem purpury. KochProżnLir 9-10. Przez wstyd się piękność i cnota wydaje, Poczciwość chodzi w czerwonym kolorze; Słońce gdy z morza najpiękniej powstaje, Rumieniejące rozpościera zorze; Kwieciu - ozdoby rumieniec przydaje, Wstydliwość z Cnotą chodzi w jednej sforze; I co jest w sercu, to wstyd w twarzy wyda, Nieprawe czoło nigdy się nie wstyda. LubSTobPol 126. [...] nią [laką] dasz rumieniec [na posągu] na iunkturach albo przegubach, na kolanach, łokciach, policzkach [...]. SekrWyj 85. Gdy dobrze uschnie, day rumieniec osobie laką suchą. SekrWyj 91. Tyźli brżaskowi pierwsze dał rumieńce, Lub skład i mieysce naznaczył Iutrzence, ktora, gdy złotym promieniem zaświta, Zubiegáiąca nocą dzień się wita. ChrośJob 148. Twárz iego [Zefira] wdzięczna białość rowna mleku Z rumieńcem Roży rozkwitłey zmięszana, Wzrost Dziecka wydał w siedmioletnim wieku, Głowa w kędziory długie pozwiiana, Oczy śmieiące brwi właśnie dwie Tęczy Głos mowiącego, iák więc strumyk brzęczy. DrużZbiór 224. Frukt wszelki, ktory osadzon ná Drzewie, W czasie doyrzáły iuż nábył rumieńcu, Ten zaś náyznaczniey, co zászkodził Ewie, wstydzi się jáko Pánna młoda w wieńcu, Lub gdy kto kogo w tę y owę stronę, policzkiem zelżył, ták z sina czerwone. DrużZbiór 318-319.

3.bot. »ziele, roślina z rodziny złożonych, rumianek, mająca zastosowanie w lecznictwie; Matricaria«: [...] rumieniec ziele, camomille [...]. KulUszDyk 170. Rumień, g. rumienia, vid. Rumianość. rumien ziele, rumianek, rumieniec. (chamaeleon) Hermelchen, Camillen. càmomille. psi rumień, rumieniec śmierdzący. (cotula foetida) Kuh-Dille, stinckende Camillen, Methran, Meterkraut. oeil de vache; camomille püante. T III 1941. Rumieniec, g. rumieńca, vid. Rumianość. rumieniec ziele, vid. rumień ziele. T III 1942.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ rumieniec śmierdzący: Rumień, g. rumienia, vid. Rumianość. rumien ziele, rumianek, rumieniec. (chamaeleon) Hermelchen, Camillen. càmomille. psi rumień, rumieniec śmierdzący. (cotula foetida) Kuh-Dille, stinckende Camillen, Methran, Meterkraut. oeil de vache; camomille püante. T III 1941.