Słownik XVII wieku

Znaczenia:

»hałas, wrzawa, zamieszanie, zgiełk«: Ták gdy się ci monstruią/ iuż Koronne były Węny wszytkie/ y siły z gruntu się ruszyły: Iako duchow ostátnich Eurus gdy dobędzie/ Morza wyią/ lassy grzmią/ rum y tumult wszędzie. TwarSLeg 20. Gdy ku Miastu pysznemu ruszenia się dáły Trąby znák/ y wesoły Peán zachucáły: Tedy rum da się słyszeć/ y wozow/ y koni/ A Echo dźwięki zbiera/ y wiatr lekkigoni. TwarSLeg 65. A ty, marny Samsonie, niewieściuchu głupi, Skoroć twój upór oczy obiedwie wyłupi, Tańcuj, graj, aże swojej dopędziwszy miary Upadną świata tego machiny filary; I jeśli się zawczasu nie sprawisz rozumem, Szkaradym cię przywalą z twoim wodzem rumem. PotFrasz4Kuk I 401. Pułnoc tym czasem zblizała ku switu, Wszytkim na koncu sen przynosząc ckliwy, I nisz iutrzenka ruszy z akkubitu, Muzyki heynał otrąbią krzykliwy; Pełno w obozie rumu, zgiełku, zgrzytu, Kazdy pod swoy zxnak dązy ukwapliwy I nizeli się dzien rozwinie iasny Iuz roty staną przy chorągwi własny . ChrośKon 286. Lepid rum słysząc, porwie się do broni, I z gwardyami z przybytku wypadnie Ze kiedy y ci zewrą się y oni, Z Cesarskich ieden Kawalerow padnie, I Octawiemu strzała w piers zadzwoni, lecz do zywego przez blach nie przepadnie. ChrośKon 436.

Słowniki:
Kn, T, L (XVII), SW, SJP notują
SStp, SXVI (?), SWil nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1609

Znaczenia:

1. »wyraz oznaczający zachętę, przynaglenie do czegoś«: A w tym cnotliwi Polaći pod Cárá oblikiem/ Vdawáli iże vszedł iednostáynym krzykiem/ Zebrawszy niemáłe woysko rum do Moskwy szykiem. PieśńSzuj Av. Názáiutrz iako wdzięczna z Ionskiego Morzá Cienie zmozszy poránne záwitałá Zorzá: W drogęrum wprzod Taborem wypráwiwszy wozy/ Gdzie nam/ y przez Tureckie przyszło iśdź Obozy. TwarSLeg 38. [...] Kiedy ludzie szli na wczas naszy do nie wczasu Rum w drogę aPoganie tusz przy nich we sforze Poki tylko ostatnie nie zagasły zorze [...]. PotWoj 20. [...] A zatym Rum do koni: y Turcy y naszy Iakokiedy kto stado Zorawi postraszy Senat naprzod Turecki: kto malował ony Kamille, Fabiusze, powazne Catony Taki był y tych pozor: tak się pyszno snazą Ze owych wspaniałoscią, do znaku wyrazą [...]. PotWoj 194. [...] Tosz we wtorek rum w drogę: kędy się kto zmiesci Ale nam tu Saydaczny uszedł, w rękoiesci. PotWoj 207. *Rum, z drogi, interj. Platz, an die Seite. place, faites place, gare le corps. T III 1940.

2. »wyraz naśladujący głośny dźwięk, odgłos, szczególnie upadku czegoś«: Rum/ Interiectio sonum ruinae exprimens: carent Latini et Graeci. Succidit horrisono (turris) victa fragore [...]. Kn 958. Słowo Łácińskie ábo Polskie nic nié znáczące péwnego ábo z-áféktu iákiego naglé wymowione/ ábo trudne do własnego wykłádu. Effutitium verbum [...] Effutilia [...] Rum/ puk/ plásk/ bá/ terefere/ sidłu widłu/ fáráfampa/ krzetu wetu/ bziu/ fiu/ skoiárzyć. et quam plurima alia, etiam hîc aliquoties cum aliquo conatu interpretandi inserta. vt Mátułká/ Lélom polélom/ máterklasy/ onáczyć/ przywąchrolić/ etc. Kn 1022-1023. Es gehören auch den Zuwörrern die Lautworte/ dass ist/ die jenigen/ wodurch man einen Laut oder Thon ausspricht/ oder welches wort man nach dem Laute oder Schalle bildet und formiret/ also sagen die Polen/ Plásk/ oder prásk/ trzásk/ szást/ puk/ łup/ bif/ báf/ buf/ chłust/ szust/ rum/ fik/ myk/ sio/ fiu/ bziu/ tere fere sidłu/ widłu. Krzętu/ wętu/ fátásámfá/ lelom polelom und dergl. DobrGram 366.

Słowniki:
Kn, T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI (?) nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1610

Formy: lp M. rum; D. rumu; B. uż. nżyw. rum; ~ lm D. rumów; B. uż. nosob. rumy; Ms. rumach

Etymologia: <niem. Raum>

Znaczenia:

»wolne miejsce, przejście, wolna droga; przestrzeń«: A skoro po skońcżeniu Mszey ś. Rum w kośćiele od ludźi cżyniono/ ktorym przed sámą Kro lową/ cżęsto monetę złotą y srebrną cżyskáno [...]. JudCerem B2. Es ist noch raum genug gewesen. Było jeszcże rumu *mieyscá dosyć.]. VolcDial 101v. Es ist bey mir kein raum für Gäste. Niemasz u nie rumu *mieyscá] dla gości. VolcDial 109v. Rum aliter. vt, Rum czynię/ rumuię. Depulso cubitis de via (obuios) [...] Submoueo turbam [...] Submoueo concionem [...] Submoueo populum [...] Syllae descendenti in forum gladio submouetur [...] Transsiliunt in nauem vmbone obuios agentes [...] Submouere pro imperio [...] Márszałkowáć/ Rum czynić zwierzchności [...]. Kn 958. Kiedy Mars przychełpliwszy serdakiem żeláznym/ Siedmiu zimnym Tryonom będąc nieprzyiáznym: W ziemi ich rum vczynił/ y Mieście stołecznym/ Od Wisły aż Kárpatskiey Polakom wálecznym. TwarSLeg 11. Przed nim Cárscy Cáusze/ y Márszalcy przedni/ Z tych ieden laską srebrną: trzciniáną pośledni Czynią rum po gwardyách. TwarSLeg 45. [...] rum sobie miedzy Przyiacioły wolny vczyniwszy [śmierć]/ z tychże kleynotow w domu Iásnie Oświeconych Xiążąt Ich Mościow PP. N. wiory iedne oczom krwią zálanym ná widok vściela. WojszOr 91. Rudolphus [cesarz austriacki] [...] zá nawiększe sobie poczytał szczęście/ naliszemu [...] człowiekowi przystęp snádny/ y rum do boku Páńskiego mieć wolny. WojszOr 112. Jako tamże zarazem z drugiej widzieć strony Sale tej przeźroczystej poważne matrony, Pocztem swoim, w rantuchach do ziemie ozdobnych, I z tych każdej trzebaby rumów tak osobnych, I pałacu takiego, ktoby chciał ich cnoty Przy wielkiem urodzeniu, a zaraz przymioty Należące stanowi i wdziękom płci białej, Udać godnie; -te to są, co dom ten polały Krwią swą wszystek i tyle przyjaźni weń wniosły, Zkąd takie rozrodzenia i związki urosły Niemal mu za wszystkiemi w wielkiej tej ojczyznie Znaczniejszemi domami. TwarSRytTur 119. [...] Właśni dwaj bracia - a w pięknej dzielności Spojeni będąc ogniwem miłości, niemal za ręce ująwszy się obie Przez nieprzyjaciół rum sprawują sobie, A już się żadną miarą nie uśmierzą, Aż w tabor z szlachtą odważnie uderzą. BorzNaw 121. Iuzesmy y Poganskiey utoczyli Iuchy Szablą sobie rum czyniąc, o czym tuszę słuchy Doszły was [...]. PotWoj 55. Twardą pracą za płacą, sławę za śmierć biorąc, Minąwszy Moskwę, poszli w głąb tamten świat porąc; Szablą sobie rum czynią, dokąd pod kopyty Ziemię mają i Tytan świeci złotolity; Już im Białe jezioro w tyle i Sybiory, Już minęli ryfejskie śniegiem kryte góry, Kędy ciepłe sobole i czarne marmurki W nos bije mierny strzelec, ochraniając skórki. PotWoj1924 86. [...] Po rumach iędze skrzeczą a Demogorgona Płaczącey Rodzicielki domagasię łona [...]. DrobOpow 206. W tym zacny brodus, czeladka życzliwa, Panny służbiste i baba złośliwa, Wszyscy zasnęli a ty w cudzym domu Masz dosyć rumu. MorszZWierszeWir I 356. Trzęsie się zięmiá i páda, áby otworzyłá drogę, Duchowi Chrystusowęmu do otchłáni ná wybáwienie Oycow idącemu, i rum czyniąc niebywáłemu gościowi. MłodzKaz I, 5. Nie mieli rumu do morderstwa kaci Dopiero trudno oń ginącym było, Iuz nie scinali, ale kłoli; á ci Gdzie się na zboycow, padali, trafiło Zkąd scisk y tumult; gdy to, co, ie straci Na kark oprawcy ciało się waliło Aby gdy innym nie mogło odmiarem Samym przynaymniey msciło się cięzarem. LucChrośPhar 39. Splendor Leliwy. PIękny Miesiąc ná Niebie, lubo w pełnym kole Swieci, lub złote rogi, postáwi ná czole, Rum Słońcu ná dzień czyniąc, y przyszłey pogodzie, Száre chmury, do Morzá, Zachodniego bodzie [...]. PotPocz 61. Nie mniey experyencya uczy iż rzeczy niektore ogniem rozgrzane swoią rarefakcyą więcey mieysca zábieraią, niżeli zimnem ściśnione y skurczone. Co oczywiście się pokázuie w prochu strzelniczym. Ktory dlatego z impetem z strzelby wypada, kulę wysadza á czasem dla tęgości swoiey rozsadza rurę. Iż ognista materya prochu rozpalona, więcey mieyca potrzebuiąc, rum sobie czyniąc, dla większych sił swoich, inne rzeczy tym samym z mieysca ruguie. BystrzInfHydr X3. Rum cżynię, ich mache Platz. BierSłowa 205. Rum. 1) Platz. der vor einem gemacht wird. 2) Platz, Raum. 3) Raum, Platz in einem Schiffe für die Waaren [...] 1) place faite devant qu. 2) lieu, place. 3) rum, espace dans le fond d'un navire pour less marchandises [...] § 1) marszałkowie rum czynią zwierzchności. *2) niemasz rumu (mieysca) u mnie. 3) rumu dosyć na łodzi do tego zboza [...]. T III 1940. *Rum, z drogi, interj. Platz, an die Seite. place, faites place, gare le corps. T III 1940.

◼ Przenośnie: ◼ [...] Poposiedzeniu pięknym ku łozu pospieszy Strus y sama, a sen ie niepomiernie cieszy Rumy im rożne marząc w spracowaney głowie [...]. DrobOpow 203.

Słowniki:
SStp (w in. zn.), Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SXVI (?) nie notują

Formy: lp M. rum; D. rumu; B. uż. nżyw. rum; N. rumem; Ms. rumie; ~ lm M. uż. nosob. rumy; D. rumów; B. uż. nosob. rumy; N. rumami; Ms. rumach

Znaczenia:

»gruz, rumowisko, szczątek muru; ruiny«: Iednak rzecz się przypomni ktora godna iest podziwienia wono Wyrzucenie prochdwoie Ludzi rum przykrył, chłopa zdziewką, szesnastego dnia gdy Hayducy szukali Vt moris est zdobyc co odmiataiąc przewracaiąc Rum, poczęli się ono dwoie Ludzi odzywac y od grzebli ich [...]. ŻółkPocz 54. POwiedziáło się wysszey mieysce gdzie roście [ziele płomyk]/ álbo rosło/ to iest/ przy sámym Ieruzálem/ á nigdzie indzie. Tych czásow żeby było/ nie mamy żadney wiádomości: Iednák tego rozumem dochodzimy/ ponieważ tylko ná tym miescu rosło/ á ná żadnym innym/ á zá zburzeniem támtego miástá/ rumámi mieysce támto nápełnione/ więcey się nie pokázuie. SyrZiel 336. GDziebysmy Piołynu Pontckiego do potrzeb lekárskich mieć nie mogli/ tedy tego ktory po rumách y po stárych murách roście/ ná to mieysce wziąć możemy. SyrZiel 388. Bárzo się kocha [ruta] w ceglástey ziemi/ ábo w rumie. SyrZiel 522. Tákże też wtora ábo mnieysza/ leśna á gorna Rutá ná grunciech/ iáłowych/ kámienistych/ y gornych/ rádniey się znáyduie/ niżli ná wypráwnych/ ábo ná rowninách: Przeto gdybysmy ie [ruty leśne] w ogrodziech záchowáć chcieli/ potrzebáby im ziemie z rumem ceglánym/ ábo prochem cegły tłuczoney/ ábo z piopiołem [!] vmieszáć. SyrZiel 548. W Ogrodzie ná grzędách miedzy iárzynámi/ ná winnicách/ przy ścieszkách/ miedzy rumem/ y ná polách spráwionych [rośnie szczyr]. SyrZiel 857. Te [rzeki] bywáią do vżywánia dobre/ ktore po ziemi dobrey płyńą [!]/ y z mieyscá dobreg[o] wynikaią/ y Aspekt niebieski przy wypływániu swem/ iako to Astrologowie názywáią/ dobry y szcżęsliwy máią: nád to/ z obfitego źrzodłá y słodkiego/ y w dálekie ziemice y kráie prędko bárzo pływáią/ y ná wielu mieyscach kamienisty grunt/ piászcżysty/ y z wielą rumu y gliny pomieszány máią [...]. SykstCiepl 39. Bo wyciągnął przeciw Bogu rękę swą/ á przeciwko Wszechmocnemu zmocnił się. Nátrze nań/ ná szyję jego, z gęstymi y wyniosłymi tarcżámi swymi. Bo okrył twarz swą tłustością swoją: áfałdow mu się nácżyniło ná słábiznie. Y mieszka w miástách popustoszonych/ y w domách w ktorych nie mieszkano/ ktore się miáły obrocić w kupę rumu. BG Hi XV, 25-29. Gruz rozwálin/ Rum. Rudus [...] Strage semiruti muri cumulatus locus [...] Rum. Kn 214. Rum/ (Nomen) v. Gruz rozwálin. Kn 958. Teraz, że Troja sławna poszła w rumy, Że jej świat wszytek śpiewa smutne dumy, na porfirowym pod Idą filarze Niech kto wyryje tych wierszów dwie parze [...]. ZimSRoks 1226. Wszytkim dam cug przed sobą. Że Argenis moja Dotychczas domowego trzyma się podwoja: Dziesięć lat na trojańską Grecy wojnę łożą, Drugie dziesięć wojują, nim ją rumem złożą. PotFrasz4Kuk I 306. A ci, których rum przywalił, ruszali owym rumem, jakoby się jaka trzęsawica albo bagnisko trzęsło, a krew z rumu sączyła się, jak woda ze źródła. ŁośPam 84. O, niejednaż, która tu w ziemię weszła Nilem, ledwie dojźranym z ziemie wynidzie motylem, A której nie znać było między drobnym rumem, Nieba dosięże wielkim Dunajowym szumem. PotFrasz2Kuk II 239. MARŁEŚ JEZU okrutnym niewinnie zabojem, A co go cięższym czyni, żeś marł w mieście swojem. Tyś trzeci dzień z tak strasznej wstał z martwych rubieży; Upadszy Jeruzalem, wiecznym rumem leży. PotFrasz2Kuk II 424. [Cezar] Wali y głazy w przerwę Mineralne Budynki Graeckie, y murowe rumy Wstaie wał; co go ani byki stalne Ani szturmowe nie poruszą tłumy. LucChrośPhar 172. GRAVOISI [...] OBALINY łomaniny budynku Rumy sztuki walące się álbo umyślnie łąmane. DanKolaDyk II, 100. PLASTRAS [...] Rudera [...] GRUZY rumy sztuki muru rozwalonego. DanKolaDyk II, 358. DE'BRIS [...] OBALINY, Rumy upadaiących domow, gruzy. DanKolaDyk I, 446. ENCOMBRER les ruës (Les embarasser des décombres des maisons.) Ruderibus vias obstruere. PoZAWALAC ulice gruzami, obalinami, rumami. DanKolaDyk I, 506. Interim Mularze we wnątrz Kościoła stoiący, Mur Brámy Swiętey kształtnie obalą w Machinę ná kształt płaskiey skrzyni ná kołkach zrobioney, y zaraz ná stronę rum odwożą, ktory potym Pielgrzymi rozbieráią do swoiey Oyczyzny ablaturi, ná pamiątkę Iubileuszu. ChmielAteny II 145. Tuż między gorą Kálwaryą y Murámi Ierozolimskiemi leży DOLINA TRUPIA, dokąd kości trupow z Kálwáryi ztrącano: dokąd też Krzyż CHRYSTUSOW y ŁOTROW z krzyżami dla nástępuiącego wielkiego Sabbatu wrzucono, śmieci potym, rumu, gnoiu, ziemi nárzucáno, obliterando pamięć CHRYSTUSOWEY śmierci. ChmielAteny II 563. Wydany Iudá náyletnieyszy Zyd, aby ten wielu rzeczy pamiętny, informowáł HELENĘ. Ten w studni suchey więziony, głodem sześć dni morzony, siodmego wypuszczony, poszedł ná mieysca, ktorych wyiáwienia S. HELENA pretendowáła: tam się modląc uczuł ziemi trzęsienie y odor dziwny wybuchaiący z mieysc, gdzie Swięte Depozyta były ukryte, kopáno tam, szpyráno, wyrzucano rumy y śmieci ználezione w tym Krzyże trzy, CHRYSTUSOW, y dwoch łotrow [...]. ChmielAteny II 564. Rum [...] 4) Schutt von Häusern [...] 4) décombres, f. plur. [...] *4) rum (gruz) wywozić [...]. T III 1940.

◼ Przenośnie: ◼ Vmárł człowiek śmiertelny y ziemią przysuty, Iuż nie może Zwierciádłá niebieskiey doyść chuty, Iuż nie może, grobowym przywálony rumem, Bogá, wieczney Mądrości doszedszy rozumem, Iego promieńmi, przez grzech y prze Ráyską zbrodnią, Iáko Miesiąc, słoneczną roziáśnieć pochodnią. PotPocz 67.

Słowniki:
SW notują
SStp, SXVI (?), Kn, T, L, SWil, SJP nie notują

Formy: lm B. uż. nosob. rumy

Znaczenia:

»drewniany budynek, chałupka, chatka«: Zeby mu tedy nie umknął z ciasnosci, W przecz na dwoie stay od morza do morza Drogę zagradza, y przekopy rosci, Na co materyi z kamienmi przysporza, Przedmieyskie rumy y pobliższe włości Zbiia; chcąc wywiesc owego z podworza, A z Phęnicyey [!], Z Lycyey, y z Rhodu Ząda flot, dla ich wiernosci dowodu [Cassius]. ChrośKon 196.

Słowniki:
Kn, T, L (rzecz. m, XVI), SWil, SW notują
SStp, SXVI (?), SJP nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1621-1643

Znaczenia:

bot. »roślina z rodziny rdestowatych, występująca w wielu gatunkach, uprawianych jako rośliny jadalne ozdobne i dla celów leczniczych, pochodząca z Azji, rzewień; Rheum«: Rum [...] rum ziele, neut (rhaponticum vulgare) gemeine Rhapontic. rapontic vulgaire. rum Moskiewskie, rapontyk. Rhapontic, Pontische Rhapontic, so in Russland am Flusse Rha wächst. rapontic du Levant, qui croit en Moscovie le long de la riviére de Rha. *rum Tureckie. Rhabarber. de la rubarbe. T III 1940.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ rum moskiewskie: Ra-pontyk/ Rum Moskiéwskie [...] Radix Pontica [...] Rha-ponticum [...] Rhacoma [...]. Kn 910. Rum [...] rum ziele, neut (rhaponticum vulgare) gemeine Rhapontic. rapontic vulgaire. rum Moskiewskie, rapontyk. Rhapontic, Pontische Rhapontic, so in Russland am Flusse Rha wächst. rapontic du Levant, qui croit en Moscovie le long de la riviére de Rha. *rum Tureckie. Rhabarber. de la rubarbe. T III 1940. ▲ rum tureckie: Rá-bárbarum abo Réubárbarum. Rum Turéckie [...] Rha-barbarum [...] Rheon [...] vide Rá-pontyk. Kn 905. Rum [...] rum ziele, neut (rhaponticum vulgare) gemeine Rhapontic. rapontic vulgaire. rum Moskiewskie, rapontyk. Rhapontic, Pontische Rhapontic, so in Russland am Flusse Rha wächst. rapontic du Levant, qui croit en Moscovie le long de la riviére de Rha. *rum Tureckie. Rhabarber. de la rubarbe. T III 1940.