Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: SZARAJ, *SERAJ, SARAJ I

Słowniki:
T (saraj), L (seraj, saraj), SWil (saraj, szaraj, seraj), SW (szaraj, seraj), SJP (seraj) notują
SStp, SXVI (brak tomu), Kn nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1610-1625

Formy: lp M. szaraj // saraj; D. seraju // saraju // szaraju; szaraja; B. uż. nżyw. szaraj; N. szarajem; Ms. szaraju // saraju; ~ lm D. szarajow; B. uż. nosob. szaraje; Ms. szarajach

Etymologia: <tur. saraj 'zamek, pałac; wielki budynek; dwór'>

Znaczenia:

1. »w krajach muzułmańskich: rezydencja władcy; pałac sułtana tureckiego«: Widziałem czausza jednego, który miał syna w szaraju cesarskim, a ten ćwiczył się w naukach i obyczajach nad insze, zkąd podobał się wszytkim. SaadiOtwSGul 24. Ná ktorego [sułtana Osmana] 18. dniá Máiá/ zbuntowawszy się Szpágiowie/ nászli ná kramy [...] potym do száráiu gdźie Chodźiá przebywał/ to iest do Ochmistrzá álbo stárszego Cesárskiego nászli [...]. BuntCara Av. Wykrádłeś się z Szaráiu twego nie raz nie dwá: vmykałeś do nałożnic twoich/ ábyś powrozá się iáko vchronił: skłoniłeś się do Iáńczá[?]Agi sámego: pokryłeś suknię twoię páńcerzen; nic to wszystko v śmierći. BirkOboz 38. Ták się był sam vbrał/ áby się łatwiey mogł z Szaráiow do Szaráiow przekładáć/ á potym iáko zá morze vmknąć do Skudenu/ á z támtąd iáko do Arábiey. BirkOboz 44. Ono go wrzucáią do grobu/ y brátowemu trupowi/ brátoboycę ofiáruią. Wymkniony iest z Szaráiu swego/ iáko płonká niepożyteczna/ od czekaná skrwáwiony/ od powrozá vdawiony/ wrzucony miedzy drugie/ ktorych tákież ćięciwy dawiły. BirkOboz 46. Półsagro albo sokół A nosi od 5 aż do 7 funtów kule, passavolante albo zebratana B nosi od 5 aż do 6 funtów kule, z których widziałem strzelając od seraju cesarza tureckiego ku wieżyczce Skutari w Konstantynololu. AquaPrax 82. Niedawno y w Szaraiu piiani napoły/ z Ciorbą razem Cesarską rozrzućili stoły: Po wielkim wrzask niezwykły rozlegał się gmáchu/ Ze rozbity y Dywan/ y Cesarz był w strachu. TwarSLeg 72. A Wezer ná to. Nie mniey y ia wzaiem Ućieszon/ że przed Carskim widzę ćię Szaraiem/ Y iásną iego Portą. O ktorym ták śiła/ Dźwięku po Ottomániech sława rospuściłá. TwarSLeg 79. Po przestrzeni świetnego około szaraja niezmierna tedy gminu cisnęła się zgraja, wezyrowi nowemu, jako zwyczaj stary, poczty różne we złocie przynosząc i dary. Od begów co przedniejszych począwszy i agów do wzgardzonych azapów i lekkich ulfagów. TwarSLegK 206. Ianczarowie [...] w zawziętey Srogosci Bizantium wyłupią krew rynną pociecze Machomet do szaraiu zaledwo uciecze. DrobOpow 145. Nákoniec z tąż wszytką pompą y wspániáłością odprowadzáią go do Sáráiu/ kędy iest zwyczayna Cesarska residentia RicWielJMon 7. Co się w Sáráiu dzieie, od vczonych ludzi, Pisárzow, y co tám ćwiczenie z młodu miewáli, náuczył się. RicWielJMon 11 nlb.. DYWAN [...] jest pokój w saraju Sułtana Tureckiego, do sądów i rady nanzaczony. RicWielJMon 54. Porta ná Dywanie mianym 28. Maij. W oynę Moskwie wypowiedzieć kazała. Wszyscy Ministrowie Sołtanscy y sam Cesarz będąc przytomni na Sali Saraju Sołtanskiego Bunczuk przyniesiono Ktory Dwunastu Mołnow Benedykowáli z wielkiemi ákklamácyami Ludu całego. MerkHist 1047. W Saráiu są ieszcze Biblioteki dwie, iedná sekretná, szafy maiąca zdrzwiczkami krzyształowemi. ChmielAteny II 476. Syn naystarszy po Oycu, lub Brat po Bracie, do tych czas w areście trzymany, zaraz sekretnemi do Saraiu wpada ścieszkami, Tron osiada, Cesarzem proclamatur. ChmielAteny II 479. EXTRA SARAIU URZĘDNICY są BEGLERBEJOWIE, niby Arcy-Xiążęta, wielcy, y Pryncypalnieysi Paszowie. ChmielAteny II 488.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ saraj cesarski: Teráz Pałac albo Saray Cesarski iest ná gorze astatniey, ná klinie między morzámi. ChmielAteny II 457. SARAY Cesarski Kościelnego zaymuie teráz gruntu. ChmielAteny II 462.

2. »harem«: Száráy iest to Páłac ze wszytkimi delicyámi/ gdźie Tureczcy Cesárze máią swoie dogodnice nie żony [...]. BuntCara Av-A2. Nie inakszych Dźiurdźi był oczu y urody: Oprocz że ani wąsow/ áni miał y brody: Rzezány brzydki trzebień/ y długo wątpimy/ Onegoli/ iakąli maszkarę widzimy. Z Száráiu był wźięty od Białychgłow, á miał iuż lat 70. TwarSLeg 77. Nie zacniejszy w cesarskich szarajach się błyska, Gdy z oczu sułtanek gładkich iskry ciska Na chciwe Torkomany, Których chuć na przemiany w wielkiej bojaźni miłością draźni. ZimSRoks 127. Przetoż, wyjąwszy z ust mych wstydliwe wędzidła, A przypiąwszy młodości mojej bystre skrzydła, Zaniósł mię [Amor] do seraju, gdzie cienka podwika Nauczyła mię swego miękkiego języka. ZimBSiel 113. Widząc iednak ze Pana tym sobie przyłudzi Jako ten ktory swiego z Eunuchow zgraie NaDywan, y Cesarskie przełozon szaraie Więc tesz y ten na Woynę Stary Wałach woła A dobrzeby Dziadowi pilnowac Koscioła. PotWoj 15. Nie tylko według Tureckich/ y inszego Pogáństwá zwyczáiow/ sámych rzezańcow w Száráiách do posługi Białogłow záżywał [król indyjski Puna]; ále nie kontentuiąc się tym/ rámioná/ uszy/ nosy/ tymże posługáczom obrzynáć kazał/ zeby się ktora w ktorym nie zákocháłá byłá. GorzWol 30. Saray, g. saraiu. ein Serail, das Frauenzimmer eines Türckischen Herrn. serrail; lieu où sont les femmes d'un Seigneur Turc. T III 1984.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ eski Szaraj »harem«: Cesarz tumult poczuwszy/ do Eski Száraiu Boiáźliwy ubiega/ gdźie według zwyczaiu Dawnego: w Ottomániech sroga byłá kárá Komu wniśdź/ krom Eunuchow/ á sámego Cará. Eski Száráy, Páłac Białych głow, Pań Cesárskich. TwarSLeg 29.

◼ Przenośnie: ◼ Zamek warszawski publico scandalo w saraj i scortum obrócony. DiarSejm 48.

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1632

Formy: lp M. Saraj; B. Saraj

Znaczenia:

bibl. »żona Abrahama«: Potem rzekł Bóg do Abrahama: Sarai, żony twojej, nie będziesz zwał imienia jej Saraj, ale Sara będzie imię jej. I będę jej błogosławił, a dam ci z niej syna; będę jej błogosławił, i będzie rozmnożona w narody, a królowie narodów z niej wynijdą. BG Wj 17, 15-16.