Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: SERMIERZ, SZELMIERZ, SZERMIERZ, SZERMIRZ, SZYRMIERZ

Słowniki:
SStp (szermierz, szyrmierz), Kn, T, L, SWil, SW, SJP notują
SXVI (jeszcze nie wydany) nie notują

Formy: lp M. szermierz // sermierz // szelmierz; C. szermierzowi; B. uż. żyw. szermierza; N. szermierzem; ~ lm M. uż. (n)osob. szermirze // szyrmierze // szermierze; D. szermierzów; C. szermierzom; B. uż. osob. szermierzów; uż. nosob. szermierze

Etymologia: <czes. šermiř, z z niem. schirmen>

Znaczenia:

1. »człowiek biegły we władaniu bronią sieczną«: Vkazał Tánkred bok tarczą odkryty Znáć beło że był ćwiczonem szermierzem. TasKochGoff 144. Vczynił Chrystus Pan z Vczniámi swoimi/ iáko szermierz czyni mądry. Náuczy uczniá swego wszytkich sztuk szermierskich/ ále iednę sobie zostáwi/ á to dla tego áby záwsze przechodził vczniá swego [...]. BirkNiedz 11. Tym większym gniewem barziey zápalony Czarniecki zdrugiey náciera nan strony: A gdy on co raz iak Szermierz nań siecze Ten do krzyzowey Sztuki śię uciecze, Y błyskáwicą na niego woiuie. OblJasGór 42. Druga [chorągiew] takieyze Masci pienięzne zołnierze wiodła, y dwor Ulrykow, y harde Szermierze. DrobOpow 99. W złym Koniuraci rzeczy widząc razie [...] Wnet zaciągaią Szermierzow do szpady ChrośKon 4. Ten co uczy iák broni umieiętnie y zręcznie záżyć, iák nią robić Szermierz, Fechmistrz. DanKolaDyk 535. Szelmierz, le maitre d'armes. KulUszDyk 194.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Po uięciu broni, szermierzá poznáć. FredPrzysł D1v. ● Co szydłem zárobisz to szermierzom wydaiész. KnAd 309.

◼ Przenośnie: ◼ [...] chytrością dawnych zdrad czartow oszukány, Jáko niebiegły Szermierz legę przekonány DamKuligKról 287.

2. »człowiek walczący publicznie dla przyjemności innych, też: zapaśnik, gladiator«: [...] ludźi Stárodawnych pásownicy Szyrmierze Skoczkowie mieli Jęczmień w ustáwicznym y w powszechnym używániu SyrZiel 966. Palestrita Zapasnik, Sermierz. SłowPolŁac 98. Szermierze ci co się pięściami między sobą bili. DanKolaDyk 322. Plac [...] był piaskiem usypany, áby krew w siebie bráł, z bestyi albo szermierzow się rániących płynącą. ChmielAteny II 90.

3. »stronnik, pomocnik w walce, zabójca«: Decimus Brutus, ze nam dodał ręki Godźien iest za to chwały godźien dźięki Bo właśnie na czas od nas umowiony Dla bespieczeństwa szermierze sprowadźił Więc y wy do tey mieycie się obrony Wspomniawszy iako o wolność się wadźił. ChrośKon 15.

Znaczenia niepewne:

1 lub 2: Oto idą Szermirze á chcemy pátrzyć iáko szermują. VolcDial 58. Y wsze insze zabáwy/ mogą tu y łgarki Cygáńskie stánąć/ chciałem był rzec práktykarki. Mogą y zapáśnicy i szermierze swoie Wypráwiáć sztuki/ wolno wymyśláć y stroie. Wolno się y ná błazná mądremu biermowáć/ Wolno y bydź nim wiecznie/ wolno dokázowáć [...]. MorszHRoz C2. [...] wydłubáć ná Miedzi; wykłoł, wybił Szermierzowi Oko. ErnHand 86.