Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: lp M. tur; D. tura; N. turem; ~ lm M. uż. osob. turowie; D. turów; C. turom; B. uż. nosob. tury; N. tury

Znaczenia:

»wielkie i silne dzikie zwierzę podobne do żubra i bizona; niekiedy też o żubrze«: Ma też dostátek lnow/ konopi/ bydłá wszelákiego/ y dobytkow: á zwłasczá wołow/ owiec/ koz/ świni; tákże y żwierza rozmáitego ma dosyć: między ktorymi są zubry/ y Łosie/ ktore Włoszy zowią Grán bestią/ y konie dźikie/ Tury: [...]. BotŁęczRel III 42. Poydź lepiey zemną do zwierzyńcá. A maćie też w nim dźikie zwierzątá? Są tám zájące/ lisy/ kuny/ sobole/ bobry/ sárny. Iest też tám Ielen/ Loś/ Wilk/ Ryś/ Dźiki Wieprz/ Tur/ Báwoł/ Iednorożec/ Miedźwiedź/ Lew/ Słoń. VolcDial 134. TUrzą trawą nászy Polacy tę zowią/ że Turom bestyam dźikim przyzwoita y smákowita bywa pasza/ innemu bydłu nie. SyrZiel 1308. Jáko turowie czuynymi są ná wszelką niepráwość/ nie zásypiájąc nigdy mandatow Páńskich sobie przykazánych StarKaz 309. Milej mu było, siedząc u aońskiej studnie, Płaskim głosem wykwintnie zaśpiewać w południe, Abo trąbę i stalną wziąwszy rohatynę, Bieżeć z myśliwą siostrą w moskiewską krainę I tam zabijać zubry, tury i niedźwiedzie, Niżeli przy podwice siadać na biesiedzie. ZimSRoks 13. Tur y Báwół są dźikie Woły. KomDobrOrb 67. [...] Gdzie jusz Woynę nie z ludzmi bo ci ich Postury Nie zniesli, lecz z niedzwiedzmi y Srogiemi Tury ZPotworami Morskimi, bez soli bez chleba, O więdłey tylko rybie, wieść było potrzeba. PotWoj 54. Tam gdzie kiedyś jelenie bijano i tury, A krakowskie w bliskości powstawały mury. Sejmy nasze bywały przedtem antidota Doświadczone ojczyźnie, lecz gdy żyła cnota Staropolska, w nas wszytkich nie były prywaty Ani też fakcyjalskiej nie znalim intraty. SatStesBar II 728. A na cóż ich długimi dyskursami bawić? Same mówią litery: wilk, tur, osieł na nic. Osieł gnuśny, tur głupi, a wilk szkodę czyni; Na obiecadło skarżcie, lutrzy i kalwini. PotFrasz2Kuk II 347. A gdy się dziwował Książę tej sile jego, żubr zaś usiłował Wyrwać się z rąk, Wieniawa Łastek swym żelazem Dobytym ciął go w szyję i ściął mu łeb razem. Stąd go za sługę książę wziął i miał przy dworze Swym i dał mu osiadłość w tymże wielką borze. I za herb głowę tura Wieniawa nazwaną Albo Perszten za siłę w turze pokazaną. KuligDemBar II 364. Nie chce natura, toć małpki z tura nie zrobisz. MałpaCzłow 261. Tur. Urochs, Auer-Ochs. un ure, beuf sauvage. T III 2359. Tur człowieka się nie boi, owszem czasem z drogi się umknąć nie chce; ále rozdrażniony rzuca się z impetem wielkim y zabiia. ŁadSHist 178.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ tur mięsopustny (sz. zm.) »kolędnik w stroju fantastycznego rogatego zwierzęcia, turoń«: Iáko Mięsopustnego Turá dźieći się stracháią, á stárzy żártuią; ták práwá się teraz boią, álbo lepszego ludźie sumnieniá, álbo co fortelu nie zwiedźieli. FredPrzysł D2. tur mięsopustny. der Knecht-Ruprecht. moine bourru; ogre. m. monstre imaginé pour épouvanter les enfans. § tura mięsopustnego dźieći śię strachaią. T III 2359.

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1712

Formy: lp N. turem; ~ lm N. turami

Etymologia: <może z fr. tour 'obrót'>

Znaczenia:

»część eleganckiej sukni; może koliste ozdobne obszycie «: Suknia Szlubna Srebrna z Turem bogatym Srebrnym Kosztuiąca Talarów [...] N° 786 ArchRadziw 1712 158/1. Suknia Adamaszkowa Ceglasta z Turem Srebrnym Tall [...] 250 ArchRadziw 1712 158/1. Suknia Axamitna Zielona z Turem Złoty[m] Tal [...] N° 550 ArchRadziw 1712 158/1. [Suknie] z Turami ArchRadziw 1712 158/1. Suknia Aksamitna zielona z Turem złotym ArchRadziw 1712 159/1. Spodnica granatowa szagrnowa z turem białym ArchRadziw 1745 353/9.