▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ uczynić dzięki komuś: Uczyniłęm Bogu dzięki że mię przecię do pierwszego przyprowadził zdrowia. PasPam 78v. Zlecamy to Ich MSCiom PP. Posłom [...] ze by fortunnego w długie Lata IkMSCi Powinszowawszy Panowania, Powinne Nomine całego koła naszego za Oycowskie Bonum [dobro] tey Oyczyzny. Pieczołowanie uczynili dzięki. PasPam 216. ▲ aliancją uczynić z kimś (przeciwko komuś): Maximilian Z Ferdynandem katolikiem Hiszpańskim, y Ludwikiem XII Francuzkim Krolami Alliancyą przeciwko Wenetom uczynił. IntrHist 212. Rzeczpospolita Wenecká má też alliancyą uczynić z Imperatorową Ieymcią Rossyiską. MerkHist 110. ▲ z kim uczynić alianse: Kray ich osiadły były dwá Národy, Rossi albo Roxi y Alani, ktore oba ták ścisłe z sobą uczyniły allianse, że się wráz názwali ROXOLANOS. ChmielAteny II 423. ▲ dziwy z kimś uczynić: Zadnego nie było podobienstwa aby Bog miał zemną takie dziwy uczynić w momencie prawie Iakie uczynił. PasPam 279v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ przepraszanie uczynić »przeprosić, dokonać przeprosin«: Przepraszanie uczynić będzie powinięn publ[i]ce. PasPam 209v. ◆ uczynić czyjąś wolą (sz. zm.): PasPam 220v. PasPam 224v. ◆ uczynić sobie pokój: PasPam 226v. ◆ pactum uczynić: Było pactum z Bratem iego krzysztofem uczynione. PasPam 248v. Panna Znakiem Niebieskich Obrotow [...] przy wrodzoney Płci swoiey Szczupłosci Nie wzdryga się okrutnych Zwierzow Surowosci Gdy nie odmięnne Pactum ze Lwowem uczyniła. PasPam 272v. ◆ uczynić coś komuś na wzgardę: PasPam 221. ◆ uczynić wotum, wota uczynić: PasPam 238. PasPam 259v. ◆ uczynić relacyją (sz. zm.): PasPam 183v. ◆ dysgust uczynić: PasPam 169. ◆ uczynić egzortę: PasPam 57v. ◆ okrzyk uczynić »krzyknąć«: Skoczywszy na koniach y okrzyk uczyniwszy na gnało się ich [jelenie] nate doły gdzie zięmię kopą do palenia. PasPam 54v. W tym oni okrzyk uczyniwszy Hostiliter [wrogo] skoczą na nas. PasPam 157. ◆ uczynić targ o coś »ustalić warunki, cenę czegoś«: Potym uczyniwszy targ o swoię skórę pozwolił Miliony. PasPam 52v. ◆ źle uczynić »o zwierzęciu: zaspokoić potrzebę fizjologiczną«: Była tak ochędozna [wydra] że nie tylko w poscieli zle nie uczyniła ale pod łoszkięm nić. PasPam 252. ◆ co komu czynić na afront, co komu robić na afront, co komu uczynić na afront, co komu wyrabiać na afront »(u)czynić co w celu obrażenia kogo«: Wymawiali mi to ześ to nąm uczynił na affront. PasPam 164v. Kiedy kto dobro nasze bierze i podobno nam to jeszcze na afront robią, wytrwać i ścierpieć niepodobna. SobJListy 62. To wszystko wyrabiał Sapieha na afront Krolowi zaczepiaiąc Koronne Kraje. OtwFDzieje 42. ◆ czynić, uczynić eksperyment z kimś »stoczyć walkę, potyczkę z kimś, wystąpić zbrojnie przeciw komuś«: Gdy by[ś] był z Czarneckim iaki uczynił Experiment Pewnie bys to był y Za [ze] mną uczynić musiał. Bom tu ia iest w osobie krola Polskiego. PasPam 71v. Iak tylko dali Czarnieckiemu osobną dywizyą [...] nigdy się nietrafiło że bysmy całą zimę na konsystenyiey mieli odprawić ale ustawiczne z Nieprzyiacioły czyniąc experymenty. PasPam 79. ◆ akt uczynić z kim »rozprawić się z kim«: Domówiwszy się tego u mnie [Mikołaja Zebrzydowskiego], żem ci autory powieści twojej mianował, i tam zaraz deklarowawszy się, iż z niemi sobie akt o to uczynić chciałeś, teraz co inszego o tym niewstydliwie twierdzisz. ZebrzMyszkZatargCz II 194. Deklarowałem się [M. Zebrzydowski], żem naprzyszłym sejmie miał sobie z niem akt uczynić. ZebrzFundCz III 341. ◆ uczynić honor »okazać uszanowanie«: Naypierweiesmy uczynili honor Samey Iey MSCi Paniey Kasztelannowey bo blisko mięszkała. PasPam 81. ◆ ustąpić czegoś targiem »odstąpić coś za jakąś cenę ułożywszy się o zapłatę«: Zastałem owych katanow Nuz zemną w Traktat że bym tego ustąpił targiem. Tedy daiemi Zyrosławski 100 bitych Talerow. Pozwoliłęm. PasPam 160.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ szkodę uczynić (sz. zm.): PasPam 64. ◆ uczynić pożytek »przynieść zysk«: Ia myslę sobie [...] coz tez to moze uczynić za pozytek [...] Z nowu myslę że to cos ma bydz nie złego kiedy się tego tak bardzo napieraią y dokupuią. PasPam 160.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolnym kogoś uczynić (sz. zm.) »uwolnić kogoś od zarzutów«: Pozwanogo beło [Abramowicza] ze na Pospolitym Ruszeniu A[nno] 1622 niebeł. On na terminie uchodząc poen Confiscatiey rzekł zemia Niesliachcic fassus est non negavit, zaczym uczynionogo wolnym [...]. TrepNekLib 17. Potakowym pod przisięgą wydanym swiadectwie, sąd Lettowa wolnym ab actione spolii uczynił [...]. VorLetSkarb 72-73. ▲ wolnym kogoś uczynić (sz. zm.) »darować poddanemu wolność osobistą«: [...] za Corruptią pieniędzy odnich [kilku mieszczan z Brzeska] łakomstwem swem pan ten [Czerny] ich wolnęmi poddanstua uczyniel y Sliachtasię im czynic niezganieł [...]. TrepNekLib 41. [...] ich habe den Unterthan freu gemacht/ Poddánemum wolność dárował, (wolnom puścił Poddánego,) uczyniłem Poddánego wolnem [...]. ErnHand 310.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ uczynić profesyją »złożyć śłuby zakonne«: [...] jeżeliby śię z Klasztorze nie znalazł Szlachccic, tedy nakazano, żeby z inszego Klasztoru wźiąć teyże reguły Professa lub świeckiego Xiędza z kondycyą żeby uczynił Professyą. ŁubHist 191. ▲ gwałt uczynić (sz. zm.) »w odniesieniu do kobiety: zmusić siłą do odbycia stosunku seksualnego«: Ktoby gwałt jakiejkolwiek białej głowie uczynił, a o to pozwany był, gardłem ma być karany. DembPrzew 78. A ktoryby Pan uczynił gwałt poddáney/ ábo ie o klątwę zá swoy vczynek przypráwił/ od tego wszytká wieś wystáć mogłá/ y do inszego Páná się przeprowádzić [...]. StarPopr 115. Lecz on niechciał usłucháć głosu jey/ ále zmogszy ją/ uczynił jey gwałt/ y leżał z nią. BG 2Sm XIII, 14. Tám Tytius. Ten był Olbrzymem ták wielkim, że dziewięcioro stay ciáłem swoim, vkładszy się, zástępował. Chcial [!] czásu iednego gwałt vczynić Dyánie; ále zá to strzałámi Apolliná do piekłá wpędzony: y ná tákie karánie zdany iest, że Sępowie nigdy nie przestawáią wyiadáć sercá iego, ktorego záwsze przecie przyrasta. OvOtwWPrzem 161. Ioseph Pátryárchá/ kiedy był zpotwarzony od Pániey swoiey/ iákoby iey gwałt chciał uczynić/ był wrzucon do więzienia/ y siedział tám czás niemáły. StarKaz II, 578. ▲ gwałt uczynić komu czemu »dokonać przestęstwa na czymś; zmusić kogoś do czegoś«: Przyuczyć się iey, życzyłbym káżdemu, Przełamáć nałog, gwałt uczynić sobie, Choć y z trudnością, sprzeciwić się złemu; Będzie ku zdrowiu, y życia ozdobie. PromMed Przemowa 3. [...] gwałt uczynił czerkwi naszey, ze powałę wyłomał y drabinę spuscił do czerkwie, ktory miał czerkiew nasze złupic y wydrzec [...]. AktaMusz 36. [...] gwałt vczynieł czerkwi naszey, ze nie drzwiami wchodził ale przes powałę czerkiewną wdzierał sie [...]. AktaMusz 37. ▲ wstyd uczynić: Więc kiedy go [chłopca, który zamierzał uciec z domu] iuz Pleban utrzymac nie mogł widząc tez iako nie dbali o niego Sami Rodzicy zapłakawszy nad nim y pocałowawszy go upomniał go zeby pamiętał na urodzenie Swoie y zeby się starał oto zeby domowi Wstydu nieuczynił. HistŚwież 106-107. ▲ cud uczynić, cudo uczynić (sz. zm.): Potym Aáron uczyni trzecie cudo/ że pluskwy Robáctwo śmierdzące iáko woysko iákie pocznie po powietrzu latáć [...]. StarKaz 13. [...] to iedno cudo Pan Bog uczynił w człowieku/ iż w nim ieden iest człowiek podobny sámemu Pánu Bogu/ to iest duszá/ nád wszytkie stworzenia rzecz naślicznieysza [...]. StarKaz 332. Cud ci to práwie dobroczynny Bog uczynił z nami, że się mogło cokolwiek prosperi et opportuni spráwić przy ták cięszkim uchwał Seymowych zawodzie [...]. DanOstSwada IV, 1. ▲ strach komuś uczynić: A oná bitwá, ktorąś ty iáko mężny Kápitan, pod Możáyskiem z nieprzyiácielem zwiodł: o iáką tobie sławę wielką, iáko strách wielki Moskwie vczyniłá. BirkOboz 50-51. ▲ wiadomym kogoś uczynić: Vniżenie przytym upraszam/ ábyś mię wiádomym uczynić kazał/ ieżeli się tego niepospolitego ruszenia spodziewáć pewnie abo raczey obawiáć mamy [...]. PisMów II 385. Nieutáiłem namniey, ábym cię wszelkiego Wiádomem niemiał práwá vczynić Bożego. DamKuligKról 147. ▲ za dość uczynić: Tegoz przyznali sobie quitacie Maydeburgij przedemną nasądach ImPGodaczewski z ImPBuryczewskim ktorym Ichmsciom Papiery konkredytowane za ręce oddałem Gdyz y ImPBuryczewski za dość uczynił oddał Chłopow podług obligacij swoiey eo Instanti [...]. SapADiar 64. ▲ gwoli komuś uczynić »postąpić zgodnie z czyjąś wolą«: Gwoli tobie uczinię Vide/ Usłucham cię. ManTobPhr 35. ▲ uczynić lament (nad kimś): Vczynią/ mowię/ nád tobą [Tyrem] láment żáłosny/ á będą nárzekáli nád tobą [...] BG Ez 27, 32. Ták mowi Pánujący PAN: Dniá ktorego on [król asyryjski] zstąpił do grobu/ uczyniłem láment/ záwárłem dla niego przepáść/ y záhámowałem strumienie iey [...]. BG Ez 31, 15.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ uczynić sobie pokój »zapewnić sobie spokój; sprawić, aby przestano nas niepokoić«: Tego w łeb, tego w nos tego poplecach y takci uczyniłęm sobie pokoy. PasPam 226v. ◆ blask mi coś uczyniło »coś oślepia«: Blask mi Dyáment uczynił. ErnHand 389. ◆ dość uczynić komuś, czemuś »zaspokoić, zadowolić«: Kogut ieden pietnastom dość vczyni Kwokom/ A tá Páni przymáwia/ piętnastom Otrokom. KochProżnEp 22. ◆ dość uczynić czemuś »zastosować się do czegoś«: Ieśli słowu twemu Któreś wyrzekł, vczynisz dość, będziesz iednemu Podobny młodzianowi, ktory z przyrodzenia roztropnego dowcipu był, á z vrodzenia Zacny z możnych rodzicow. DamKuligKról 117. ◆ zadosyć uczynić czemuś (sz. zm.) »wypełnić obowiązki, zastosować się do prawa«: [...] poniewasz tedy Sobestyąn Fornal nie uczynił zadosyc dekretowi tak dwuletniemu, więc sąd teraznieyszy dobrze zwazywszy, ze Sobestyąn Fornal tylko do pułroli ma dziedziczne prawo, tak się sprawę dekretuie, azeby nateyże pułroli siedział y potym dzieci iego [...]. KsKasUl I, 382. Jednakże będąc ja w wielkich długach ojcowskich obciążony, wypłacając długi, które są na karcie specyfikowane ręką pisarza miejskiego nowotarskiego, nie mogłem zadosyć wszystkiemu uczynić [...]. WłośćRoz 112. Słonce, na dwoiaki osobliwie koniec, od Boga iest stworzone, ażeby Świat oświecało, y zagrzewało. Do czego cale nie zdaie się bydz potrzebna, azeby obracało się po Świecie, y owszem przyzwoitsza, zeby stało: tak, iako zeby ciemną y zimną izbę oświeciła świeca, y piec zagrzał, nie potrzeba ich obracać około izby, lecz stoiąc końcowi [=celowi] swemu zadosyć uczynią etc. KolWarsz_1754 J7v-K. ◆ zadość uczynić czemuś »zaspokoić«: [...] nazad jadąc z Rzymu dopiął przecię Fonseca swéj rzeczy, zajechawszy drogę królewicowi do Florencyi namówił go, że w pałacu kardynalskim stał i aż zadość próżności jego uczynił, jako się to niżéj powie. PacOb 115. Jakozby chętnie rad Vczynił requizycyi moiey Zadość gdyby konserwował Summy Znaczne przysobie ale ze Kapitały na Bankach Vlokowane, Zaczym im prosibilitate Vsługi swoiey Znaydzie się. SapADiar 68. [Ojciec] moiey pretensyi według zapisow przyznanych respektem wypłacenia posagu Siestrze moiey IEymPani Star. Luboszańskiey zadość uczynić niechciał [...]. SapADiar 155. W tymże Interessie pisałem y do ImPana Strutynskiego, aby nieczyniąc dalszey procrastinacyi chciał Zadość uczynić pretensyi ImPana kasztelanica. SapADiar 167. ◆ zadość uczynić »dać zadośćuczynienie«: Odebrałem list od JP Dunina Referendarza koronnego ktory uprasza abym podług assekuracyi swoiey za S.P. Matkę D[o]b[ro]dz[iej]kę moią zadoysc uczynił poniewaz kilka terminow iest uchybionych. SapANot 276. ◆ zadość uczynić czemuś »wypełnić obowiązki, zastosować się do prawa«: Tegoz przyznali sobie quitacie Maydeburgij przedemną nasądach ImPGodaczewski z ImPBuryczewskim ktorym Ichmsciom Papiery konkredytowane za ręce oddałem Gdyz y ImPBuryczewski za dość uczynił oddał Chłopow podług obligacij swoiey eo Instanti [...]. SapADiar 64. [...] chcemy się dzielic Zalem zadosc oraz uczynic powinnosci Chrzescianskiey chcąc nawiedzic ciało S.P.ImP[ana] Oginskiego Mar. Kowienskiego [...]. SapADiar 86. ◆ dość uczynić komuś »dać zadośćuczynienie«: [...] tylko sam Chrystus Jezus Bog obráżony wzáiem obráżonemu Bogu Ojcowi y Duchowi świętemu/ iáko rowny dość uczynić może [...]. KalCuda 304. ◆ zadosyć uczynić (komuś) »zaspokoić potrzeby, zadowolić«: [...] dziwnieyszy iest przypádek y skutek, o ktorym Albertus wspomina, o iednym, ktory się urodził z dwiemá członkámi przyrodzonemi, z iednym męskim, z drugim białogłowskim, ták, że mogł w złączeniu się zá dosyć uczynić iáko mieszczyzna [!], y zá białogłowę się pokazáć [...]. AlbSekr 165. Zadosyć komu uczynić. einem ein Gnüge leisten, genug thun. satisfaire qu.ou à qu.ch. T III 2821.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Vczyń mię wieszczym/ á vczynię cię bogátym. RysProv XVI, 4. ● Złé vczyniwszy/ gorzey się wymawia/ broni/ chwali. KnAd 1342. ● Bogátego nié vczyni Ccze sércé/ choć pełno w skrzyni. KnAd 33. ● Biáłagłowá grzeczna Wino mocne/ Z namędrszego vczyni błazna. ŻabPol B3v. ● Vgrozisz mi/ abo/ mu. Vczynisz mi. Zaymiesz mi káczki ná błocie. KnAd 1199.