Słownik XVII wieku

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1618

Formy: bezok. uderzyć; ~ cz. prze. lp m 1. os. uderzyłem; uderzyłem; 3. os. uderzył; ż 3. os. uderzyła; lm mos 3. os. uderzyli; nmos 3. os. uderzyły; ~ cz. zaprze. lp m 1. os. uderzyłem był; ~ cz. przy. pr. lp 1. os. uderzę; 3. os. uderzy; lm 1. os. uderzemy; 3. os. uderzą; ~ tr. rozk. lp 2. os. uderz; ~ im. uprz. uderzywszy; ~ nieos. cz. prze. uderzono

Znaczenia:

1. »stuknąć«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ przen. alarmę uderzyć: Kiedy alarmę w trąby swe uderzę, Zda się, że górna miece gromy strona, Ale się strzały nie bój ni piorona Bo tam nie biję nigdy, kędy zmierzę. MorszAUtwKuk 194.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Vderz w gárnéc dźwięk go wyda. KnAd 1161. Uderz w garniec dźwięk go wyda. an der Rede erkennet man einen Narren. on connoit les foux aux paroles & les ânes aux oreilles; au parler le bon cerveau. T III 364. ● Nié záwsze udérzy ná co zmiérzy. Kn 1437.

2. »zadać cios«: Pan Bog skarał Mentekukulego [Montecuccolego] bo go z działa postrzelono Iako by go Nie sama kula uderzyła ale trzaska z okrętu od kule wycięta obiedwie mu podcięła Łysty. PasPam 71v. Iak się zewrą zobu stron zaraz wpierwszym impecie Pułkownik Piasoczynski kulą wpiersi uderzony zginął. PasPam 76v. Towarzysza iednego pole mnie Stoiącego iak uderzyła kula włeb konia aze ogonem wyleciała Towarzysz poleciał do Goru [zam. góry] od kulbaki wyzey nizli natrzy łokcie. PasPam 93v. Goszkowski Towarzysz Marszałka Nadwornego Branickiego Intentował Mi Akcyią do Sądu Woyskowego o zabicie Brata Rodzonego [...] ktorego uderzyłem był Obuchem [...] kiedysmy Stali w Radomskim po Węgierskiey Woynie. PasPam 102. On się tego Niezapira że Brata Waszeci uderzył ale się w tym chce wywieść iako nie z tey ale Zynszey przyczynt z Szedł z Swiata. PasPam 114v. Waszec się oto uimuiesz ze Waszeci Brata obuchem uderzono a Waszeci samego trzeba by kiiem. PasPam 115. Powiedaią mi że wie krol o tym ale się niegniewa y owszęm uderzył po Gębie Pazia co mu otym powiedział. PasPam 175v. Skoro rano potkał ią [wydrę] Dragąn niewiedząc co to, czy chowane czy dzikie uderzył Berdyszęm Zabił. PasPam 255. Oni do szpad on tylko trzcinkę miał chciał go ieden uderzyc płazęm czyli tez ciąc zastawił mu się laską obraził go trochę. PasPam 263.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ na gwałt uderzyć: PasPam 151. ◆ uderzyć z armat: PasPam 69. ◆ uderzyć sztychem: PasPam 96v.

3. »zaatakować«: Husarskie chorągwie skoczyły my tez tu z tyłu uderzęmy na nich. PasPam 95. Iak ich to zdebilitowano z armaty dopiero zewszystkich Stron uderzono nanich w pien wycięto. PasPam 97v. Uderzą na nas rozumieiąc że to drugi taki podiazdek wesprą nas widzą mokrych że z kazdego Ciecze a Strzelba przecie daie ognia. Nuz w się. PasPam 112v. Stali [...] wokopach az do nich powchodziły Chorągwie owymi dziurami w Wałach poczynionymi dopiro tam wokopach uderzyli na naszych ale nie mogli długo wytrzymać. PasPam 245v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ uderzyć jako w ścianę »napotkać silny opór«: Poty[m] H[u]saryie uderzyły kopiiami iako w Scianę. PasPam 107.

4. »rzucić się gdzieś«: Kiedy widzi [wydra] że niema gdzie uciec Skoczy nastoł chce wokno uderzyć. PasPam 153.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ uderzyć wpław »skoczyć w wodę«: Woiewoda [...] go pyta iakos uszedł? Odpowie bom nie spał do tego konia trzymałęm wręku y zaraz uderzyłęm wpław. PasPam 90-90v.

5. »spaść«: Iak tez przytarł wał do Bulwarku to tak się stało uderzył że Sternik wypadł na Bulwark a my wszyscy padlismy na Bok wowę Barkę prawie pełną wody. PasPam 67.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ uderzyć w bęben (sz. zm.): Tegoz dnia i drugiego ponim, bralismy od Je[g]o m. P Wołowicza Chorązego Wilenskiego Popisowe attestacyine kwity. 12 Octobris po Msy, uderzono w bemben do koła. VorLetSkarb 253. Razem zPola uderzą w surmy, w Trąby wBębny A Turcy padac będą, iako las, porębny. PotWoj 126. Także pod czás látá, ćwiczenie co Miesiąc, raz będzie skłádał z strzelbą, w bęben kazawszy vderzyć, áby do tarcze strzeláli Cechámi. FredKon 57. Stał się huk iakiś wObozie Chmielnickiego, bo w bębny uderzono, w Surmy y w Trąby zagrano, potym z Harmat bić poczęto. HistBun 6. ▲ w bęben i trąbę uderzyć: W bęben i trąbę na trwogę uderzyć kazał. AktaKrak III 158. ▲ larmo uderzyć, na larmę uderzyć, uderzyć larm: Kiedy ná lármę trąby vderzyły/ Trzęsły się niebá/ y lármę głośiły. TasKochGoff 279. Larmo zatym trębacze w Obozie uderzą Co zywo nakon wsiada, w Pole wszyscy mierzą [...]. PotWoj 67. Uderzono larm tu na nas do zamku, K Turkom strzelając prawie bez przestanku. MakSRelBar II 182. ▲ uderzyć w lamenty (sz. zm.): Ale dziewczyna, jak prędko postrzegła, Że jej kochana ptaszyna odbiegła, W płacz i lamenty smutne uderzyła [...]. MorszAUtwKuk 248. Uderzy w Threny, znowu y Lamenty [...] Iusz widzi sama, ze do grobu włozy, Własnego Syna: nie bez pomsty Bozy. PotSyl 43.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Kiedy Niedźwiedziá vderzy gáłąź/ tedy ryknie/ á kiedy go drzewo przywáli/ tedy milczy. RysProv V, 5. Niedźwiedź srogo ná żołądź ryka: gdy gáłąź spádnié/ milczkiem umyka. KnAd 593.