Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: bezok. ugadzać; ~ cz. ter. lp 1. os. ugadzam; 3. os. ugadza; lm 3. os. ugadzają; ~ cz. prze. lp m 3. os. ugadzał; ż 3. os. ugadzała; lm mos 3. os. ugadzali; nmos 3. os. ugadzały; ~ tr. rozk. lp 2. os. ugadzaj; ~ im. wsp. ugadzając

Znaczenia:

1. »uderzać czymś, trafiać czymś w kogoś, coś«:

Rekcja: do czego; w kogo co

Moskwa tek re solute w padła do szeregow naszych Ześmysię tak wrącz z niemi sciąga li z koni, złukow też nam szkodzi li, co rzadka unich ale takim iednak sposobem, że ugadzali tam gdzie Zbroie niebyło, a do tego zblizu. MasDiar 85. Skoczą do siebie. Naprzód szelsiny miały Robotę, ugadzając, gdzie był bok otwarty Od tarcze, ale pierwej pokruszone harty były u żelaz w twardych blachach połomione, Nim który z nich namniey miał ciało obrażone. SzymSiel 55. Tráfiam do celu/ w-cel/ tráfić ptaká/ ugadzam. Contingo metam [...] Contingere aciem ferro: auem ab alto caelo deijcere [...] Tangere metam [..] Tangere aliquid [...]. Kn 1149. Ugadzam w-cel/ vide Tráfiam do celu. Kn 1182. Nie dáwno od ciebie Kambizesie Krolu/ strzały ná wylot w serce Syná Praexaspe názwánego vgadzáły. WojszOr 105-106. Do nieba [trafiała] strzała Ognista Modlitwa strzelista zarliwosc &c. A tak niemi do serca Bozego umierzał y ugadzał, zaczym o nim mowic muszę, Co kiedyś o strzale HerbOr 231-232. I jabymci wolała, żeby wszytkie strzały, Wszytkie miecze i kule we mnie ugadzały. MorszZWierszeWir I 507. Tkwi las grotowy po członkach Rycerza On widząc, ze juz dłuzey nie pozyie Wszytkie na swoich wyrzucone strzały Bierze wsię; zeby w nich nieugadzały. LucChrośPhar 90. Vtrąca członki, y ułomkiem tłucze Nań wszytkie tłumy biią y cięzary Weń ugadzaią, piechoty hayducze Przecię mu zaden nie dobiera miary I nikt nie zdoła, w odwadze y sztuce, Widzi fortuna nowe sobie pary Gdy całe woysko ziednym się potyka Grzmi tarcz od razow; Scaewy Pułkownika. LucChrośPhar 178. Krzyk, zgiełk powstanie y niezmierna wrzawa, Ci w burty, owi ugadzaią w sztaby, Kazdy Wodz swoim ochoty dodawa I nie mysli bydz zadną miarą słaby. ChrośKon 403. Tosz w się wzaiemnie Nawy ugadzaią Zadaiąc razy w burty, w sztaby, w boki, Tłuką spoienia, rudle odrywaią, Nie ieden z flisow w morze czyni skoki, Rownym impetem drudzy odbiiaią Rażąc się spolnie, y zwieraiąc, poki Za nastąpieniem duzszego posiłku Nie przyidzie słabszey łodzi ku nachyłku. ChrośKon 430. Treffen ugodzić/ ich treffe ugodzam. KellGram 170. Ugadzam w cel, ich treffe das Ziel. BierSłowa 271.

◼ Przenośnie: ◼ Nákoniec nie mniey rzemiesłnicy do koncá miástá ciągną/ y do celu tego áby było błogosłáwione y sczęśliwe miásto vgadzáią/ iáko y żołnierze/ ábo szláchtá: ále żołnierze są miesczánie w Rzeczypospolitey: tedyć y rzemiesłnicy máią bydź. PetrSPolit I 166. ◼ Ci ktorzy o ziołách/ y skutkách ich pisáli/ rożne ludziom o ty[m] zielu y soku iego rozumienia podáią/ ále iednák rzadcy w sam Cyl vgadzáią. SyrZiel 191.

2. »spełniać, zaspokajać czyjeś potrzeby, wymagania, żądania; dopasowywać, dostosowywać coś do czegoś, łączyć coś z czymś«:

Rekcja: komu czemu; kogo co

Łáńcuszek ten w miąższe ogniwká á krotki bydź ma/ ktoremu pod pięciem w umiar ugadzáć tak iákoby zá uięciem wodzey Koniowi u brody práwie w rowku leżeć mogł. PienHip 11. A gdy się iuż w káżdym onym mieyscu dobrze zátrzymawáć da/ tedy potym do zátrzymánia ná tákiego ugadzay mieysce/ áby mu się z gorki zátrzymáć przyszło/ ktorego gdy zátrzymasz/ tedy ręką ták pociągni/ iákobyś go miał cofnąć ná zad/ á palcatem przez lewą łopátkę vderzysz tedy Końiż ku gorze zádem trudno cofnąć będzie mogł/ przodek podniesie/ zá czym podnoszenia w zátrzymaniu Koń náuczy się. PienHip 12. Ugadzam komu [...] Suauiter, leniter, blandè, molli brachio tracto aliquem [...] Fugio offensam, offensionem alicuius. Caue exhibeas illi vllam molestiam. Caue creare aliquod fastidium. Ugadzay mu. Kn 1182. Vgadzam komu. Suauiter, blandè tracto alique[m]. Inteykiu. SzyrDict 455. Vgadzam Compono. SłowPolŁac 88. Notandum [z] strony owczarzów, ponieważ w załęczy i pakcie mlecznym z ujmą zamkową po części stały się kontrakty z temi owczarzami, od czasu ich, to jest od ś. Michała ma się starać p. administrator, aby jak z najlepszym pożytkiem potym owczarzów ugadzał. InwPuck 81. VGadzáiąc tákowym, ktorzy sie nie rádzi bawią rysowániem; podaię sposob w tey Náuce zrysowánia łatwiusińkiego wężownice Architektonickiey. SolGeom I 157. Slachta przecie niektóra ukraińska do dóbr swoich, nie mając się gdzie podzieć, jako mogąc w Ukrainę u Chmielnickiego ledwie się nie wpraszała i lubo dość cicho, skromnie i łaskawie z poddanymi postępowała i jako wrzodowi niemal ugadzała, bynajmniej jednak rozpusczonej nie wygodziła swywoli, bo niemal jednych tamże tegoż lata pozabijano, albo też z wielkiego strachu ówdzie, co mogli u swoich poddanych uprosić, to jedli. JemPam 69-70. W długości wozá niech Stelmách vgadza kołom wozowym przednim, áby w kierowániu wozá nie záchodziły ná koło Młynowe D. SolArch 91. Ugadzam komu, ich mache nach gefalen. BierSłowa 271. Ugadzam, v. m. F. ugodzę. 1) treffen mit einem Gewehr. 2) sich einem bequemen, einem willfahren, nachgeben, nachsehen. 3) vergleichen, vertragen, vereinigen. 1) tirer, donner au; tirer qu; toucher, ateindre d'un coup; assener sur qu. un coup. 2) s'acommoder, conniver, faire plaisir à qu; avoir de complaisance pour. 3) racommoder, reconcilier, remettre ensemble: apointer, vnider. § 1) ugodzić w cel, kogo śmiertelnym żelazem; w kogo śmiertelne żelazo ugodzić; ugodził go w serce. 2) ugadzay mu ile ci podobna. 3) ugodził niesnaski nasze. ugodzić się z kim. sich vergleichen, mit einem einen Vergleich, einen Vertrag treffen, machen. faire une transaction, pactiser, transiger, s'acommoder, se reconcilier avec qu. T III 2394.

3. »akceptować, przyjmować coś, godzić się na coś«:

Rekcja: na co

[...] Lepsze iest chwałaBogu niżeli dali Bog Tak kozdy ztych rozumie y na to Vgadza [...]. OpalKSat 54v. Zwolą Senatu, nie wszytko się zgadza Odpowie Anton; co się teraz dzieie, Zacżym y wtedy na to nie ugadza Strzymać istotnie te wasze nadzieie. ChrośKon 77.

4. »doprowadzać kogoś do pojednania, zakończenia sporu, zgody«:

Rekcja: kogo

Ugadzam niézgodnych/ vide. Iédnam. Kn 1182.

Znaczenia niepewne:

: Ugadzam, v. m. F. ugodzę. 1) treffen mit einem Gewehr. 2) sich einem bequemen, einem willfahren, nachgeben, nachsehen. 3) vergleichen, vertragen, vereinigen. 1) tirer, donner au; tirer qu; toucher, ateindre d'un coup; assener sur qu. un coup. 2) s'acommoder, conniver, faire plaisir à qu; avoir de complaisance pour. 3) racommoder, reconcilier, remettre ensemble: apointer, vnider. § 1) ugodzić w cel, kogo śmiertelnym żelazem; w kogo śmiertelne żelazo ugodzić; ugodził go w serce. 2) ugadzay mu ile ci podobna. 3) ugodził niesnaski nasze. ugodzić się z kim. sich vergleichen, mit einem einen Vergleich, einen Vertrag treffen, machen. faire une transaction, pactiser, transiger, s'acommoder, se reconcilier avec qu. T III 2394.