Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »uderzyć, trafić; zranić«:

Rekcja: komu w co; kogo (w co); w kogo co; na co; co w czym

Bo gdy mu rog stáry wybierzesz/ y do nowego podkowę przybiiesz; tedy Kon gdy w skoku/ ábo ná burku/ abo gdzie ugodzi w kámień/ wnet iako w nowy á blisko wybrány Rog musi konia podkowá boleć. PienHip 25. Y tego też trzebá strzedz by młot rowno chodził/ Ták áby w iedno mieysce káżdy ráz vgodził. RoźOff I2v. Tákim záwżdy fortylem kiedy nań vderzy Sokoł z gory: raz iego zásię mu odmierzy. Zásádzi sie: á nosá nádstáwia/ swoiego Iáko włocznie/ ná ono vderzenie iego. Ná ktory/ iesli z rázu tęgiego vgodzi/ Tedy sobie sam więcey niż Czápli vszkodzi. RoźOff A3. O tym powiedáią/ że niektore Xiążę/ chcąc doświádczyć pewności te[g]o [czarownika] w strzelániu/ stáwił mu syná swego máłego ná cel/ y postáwiwszy grosz ná bierecie/ kazał mu go z łuku vgodzić/ ták żeby bieretá nie ruszył. SpInZąbMłot 167-168. Cożci IAN IELEC [...] śmierci zászkodził? Łuku że twego, postrzał onego, ráno ugodził; A ugodziwszy, iadem upiwszy, tu go położył [...]. KalCuda 43. Wszákże mu się nie długo cieszyć tym dostáło: Abowiem wytrącáiąc/ ieszcze z ciepłey rány Zemściciel Abántowicz szefelin wyrwány/ Vgodził mu nim w nozdrze; ták/ że przeráżony Przez poyśrzodek szyie/ tkwiał z tey/ y z owey strony. OvOtwWPrzem 185. Y ty Ceneu/ chociaś tył podał w potrzebie/ Przecięś/ obliczney rány/ nie vchronił siebie: Bowiem cię/ w oglądániu/ oszczep w twarz vgodzieł Między obie oczy/ gdzie nos się z czołem zchodzieł. OvOtwWPrzem 484. [...] smierc nikomu nieprzepusci ale smiele wcoło y naiwiekszemu Goliatowi ugodzy y do dołu wepchnie [...]. HerbOr 439. [...] Krol Kopią go swoią Wczoło Vgodzieł y starł [...]. OpalKSat 36. [...] że przed nim czapki niezdioł, zdrogi iako iemu się widziało nieustąpił, nabesztawszy, odstąpił nieco wbok, a rzkomo chcąc napłoszyc i pod nogi strzelic (tak przed swoim gospodarzem powiadał) wpuł ugodziwszy, niewinnego w niczym sobie na mieiscu zabił. VorLetSkarb 80-81. Pohamuj bieg, niebogo, żebyś bieżąc marnie Nie ugodziła nóżką na ościste tarnie. Uchodź lekko, za tobą i ja pójdę miernie, Waruj upaść na skałę, abo ostre ciernie. ZimSRoks 15. Drudzy przy Basztach działa rychtowáli: Drudzy palili: Drudzy nábiiali: A tym ochotniey to wszytko robili Im w bespieczeństwie większym się báczyli, Zwłaszczá gdy kule swoy cel omiiały, W ktory Vgodzić, y uderzyc miały. OblJasGór 35. Ták mowiąc mocno zgory się zamierzy Na Geometra, Ow nim go Vderzy. Postrzegszy razu w bok się umknie z skronia [!], Do ktorey mierzył; a tęn bystrą bronią Gdy się z zámachu silnego omyli W zięmię Vgodzi, y sám się pochyli. OblJasGór 42v. KTo łuk ciągnie/ álbo z iákiey strzelby do celu mierzy pospolicie wyżey bierze áby ták strzałá iáko kulá (ktore lub bystro lecą/ w sam iednák lot wrodzonym ciężarem ná doł się biorą) tym wyższym wymierzeniem/ w samą porę y miárę ugodziły. BujnDroga 265. [...] /Blisko tego było że nábliżey w Cel ugodził. ErnHand 280. Niewprzod porywczemi znamienitych maydanow do zamierzonego terminu Acastus szyie berkutami az w Bożą daną metę dobrze stalowym ugodzi grotem. ani zręczny Atleon pierwiey narogatego ugodzi ieląka, poki taynym niepodsadziwszy się w upatrzoney pilnie konsyderacyey onego nieutropił. MikSil 207. Ciż zgodnie autorowie twierdzą, że się w Polszcze urodził: bo gdy Bolesław Krzywousty z Prusakámi woiował, Rycerz Dołęga nazwany, herbu Pobog, z boku z zasadzki, wodza Pruskiego woyska, ták dobrze z kuszy ugodził, że go z konia zwalił y z życia wyzuł; czym przesytraszeni ludzie iego, snadniey potym od Polskiey szabli porażeni zostáli. NiesKor II 49. Tenże w roku 1376, ale iuż Starosta Krakowski od Elżbiety Krolowy, na uśmierzenie tumultu przez Węgrow wszczętego wysłany w Krakowie, gdy na koniu wyiachawszy, zawaśnione na siebie strony koi, ieden z Węgrow, tak go strzałą w szyię ugodził, że z konia zpadszy, w oczach ich skonał. NiesKor II 539. Ugodzić zwierza iák w cel na obrocie, Dawszy mu kulą, glotem pod łopatki, To mi myśliwy, to mi strzelec gładki. DrużZbiór 212. Był ná ten cżas w Więzieniu znácżny Kawaler Winkelried, obwiniony zá Záboystwo, śmierci godzien, ten pod kondycyą dárowania sobie życia, odważył się uchodzić bestyą; więc z konsensem Iurisdykcyi, snopek ciernia zrobiwszy, y ná Miecza koniec w sádziwszy, gdy bestya paszcżę otworzyła żárłoczną, on snopek w nią wrzucił, y báwiącą się tym kąskiem nie strawnym, w słabym mieyscu ugodził, zábił. ChmielAteny1755 I 500. Ugadzam, v. m. F. ugodzę. 1) treffen mit einem Gewehr. 2) sich einem bequemen, einem willfahren, nachgeben, nachsehen. 3) vergleichen, vertragen, vereinigen. 1) tirer, donner au; tirer qu; toucher, atindre d'un coup; assener sur qu. un coup. 2) s'acommoder, conniver, faire plaisir à qu; avoir de complaisance pour. 3) racommoder, reconcilier, remettre ensemble: apointer, v[a]ider. § 1) ugodzić w cel, kogo śmiertelnym żelazem; w kogo śmiertelne zelazo ugodzić; ugodził go w serce. 2) ugadzay mu ile ci podobna. 3) ugodził niesnaski nasze. ugodzić się z kim. sich vergleichen, mit einem einen Vergleich, einen Vertrag treffen, machen. faire une transaction, pactiser, transiger, s'acommoder, se reconcilier avec qu. T III 2394. Do tych się zbliżywszy Peredeus iákoby miał co powiedzieć w osobności dobył swoich puináłow, y ták dobrze w obu ugodził, że záraz padli y umárli, ale y sam Peredeusz bez pochyby śmiercią wymyślną hániebną zginął. TylkStrom 50.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Vgodzi nieszcżęście wszędzie/ choć podobieństwá nie będzie. RysProv XVI, 2. ● Vmie Pan Bog vgodzić/ gdzie boli. RysProv XVI, 5. ● Vgodzi ábo tráfi Bog gdzie boli. KnAd 1199. ● W mięś Fortuno miérzyłá/ w inszegoś vgodziłá. KnAd 1157.

◼ Przenośnie: ◼ Nieszczęście łatwo ugodzi, kiedy chce, tej zimy, jak na złość, siedziało się spokojnie doma próżnując, kiedy w domu żadnej nie było pociechy. SobJListy 296.

2. »natrafić, znaleźć; otrzymać, osiągnąć«:

Rekcja: na co; w co

Chciałbym cię vżyć w iedney pilney sprawie/ A ty iedno chciey/ we wszystko vgodzisz. TasKochGoff 84. [...] á ponieważ iego Do obálenia murow miástá Troiáńskiego/ Wyroki Boskie prágną: nie mniesz tedy/ ále Telámonowiczowi/ zlećcie tę rzecz cále: Ktory/ wymową swoią/ snádniey w to vgodzi/ Ze miecącego gniewem/ y bolem/ vchodzi. Albo go/ iákim sztucznym fortelem/ zniewoli/ Ze/ zá nászemi woyski/ ruszyć się pozwoli. OvOtwWPrzem 517. Celu na świecie nie masz pewniejszego Nad śmierć, ta sama nie minie każdego. Zrodziliśmy cię, żyj tedy cnotliwie, Synu, abyś w cel ugodził szczęśliwie! BorzNaw 161. Szczęśliwie ugodzić w cel zbáwienia chcemy. BujnDroga 265. Podobney nam do celu zámierzonego rády trzebá/ ktorzy to y skáżoną skłonnością nászą/ y drźacą [!]/ w sprawách zbáwieniá ręką/ y odwykłym często w tym dziele zwyczaiem/ y rozmáitym z tyłu potárgániem/ y nieprzyiáznym w oczy wichrzącym wiátrem zrażeni/ bárzo często chybiamy: ábysmy/ ieśli szczęśliwie ugodzić w cel zbáwienia chcemy/ záwsze nie z tych ktorzy bárzo nisko biorą/ y ledwie po drodze do zbáwieniá pełzą/ ále z náydzielnieyszych znáydoskonálszysz [!] przykłádow miárę bráli; iákobysmy ieśli nie ták dobrze/ przynámniey nie náygorzey/ gdzie mierzymy/ ugodzić mogli. BujnDroga 265-266. [...] A gdy pedágog odszedł, Iozáfát te prześle Do Barlááma słowá: Ieżeli się zgodzisz W słowách z prawdą, ná drogi dar v mnie vgodzisz Względem perły, o ktorey dziwnem słyszał rzeczy, Od pedágogá mego nád rozsądek człeczy, Z kąd w niey tá moc záwárta. DamKuligKról 35. [...] ták sądzę, y mniemam, że niemász zadnego Ani było ná świecie rodzicá tákiego, Ktoryby ná weselszą pociechę vgodził, Iáko ia, kiedyś się ty ná ten świat vrodził [...]. DamKuligKról 171. Przetoż z Niebá rátunku w swym trudzie doznawał [Józafat]; Bo mu Chrystus według prac Iego swych dodawał Pociech, y swey w gwałtownych potrzebách pomocy, Ciesząc go ná vmyśle y we dnie, y w nocy, A kiedy krąg słoneczny ná swym Zodyáku Od záczęcia prac Iego trzeci raz w Lwá znáku Bieg miał zácząć, on ieszcze po Pustyniách chodził, Aby ná Bárláámá mieszkánie vgodził. DamKuligKról 280.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Cnotá się z człékiem nié rodzi. Tréfunkiem się nié nágodzi. Kto iey szuka w nię vgodzi. KnAd 82.

3. »spełnić, zaspokoić potrzeby, dogodzić, zadowolić«:

Rekcja: komu czemu

Wpadł ná drogę zbyt trudną/ Gdzie Iuno z kłopoty Niewczásy/ niedostátki/ y przykre roboty Rościągáłá złośliwá/ by one zamysły Do celu sczęśliwego nigdy z nim nie przyszły: Ale gdziesz cnocie grodzić? wszędy tá przechodzi. Czegoż práca nie zmoże? wczosz chęć nie vgodzi. JurkHymDym A3v. Nikt mu nie ugodzi. Vide. Dziwák. ManTobPhr 80. Záczy[m] nodze vgodzić chcąc/ musi [koń] ziemię nie tęgo chwytáć/ y krzepić się/ bespiecznie niestepuiąc. PienHip 25. Nie potrafi w to człowiek, darmo sobie psuje Głowę, darmo się gryzie, darmo się frasuje, Aby się jego sprawy wszystkim podobały, Którym stan nie ugodzi wielki ani mały; Bo różne przyrodzenia różne zmysły mają, Więc się też różnym różne sprawy podobają, Temu to, temu owo, jak kogo zawodzi Chciwość własna, cudza jej niwczym nie ugodzi; A iż różne przymioty przyrodzenie daje Każdemu: słusznie każdy niech na swych przestaje, Wiedząc, że nic nie sprawi i sam się uszkodzić Musi, ktoby złym ludziom pragnął w czym dogodzić. VerdBłażSet 5.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ w rumel ugodzić »trafić w samą porę«: Dopiero iuż ná cię áni przemiána/ áni alteracia nie vderzy/ żaden liuor y nienawiść nie nápádnie/ niestátek czołá nie zmieni/ fortuná wrumel záwsze vgodzi. WojszOr 186.

4. »umówić się o pracę, nająć, użyć do pracy, wykonania jakiegoś zadania«:

Rekcja: kogo co

Ná Wrzosach, bydło á osobliwie Woły, nie tylko Swym ludziom, ále też y cudzym zá słusznym datkiem páść pozwolić, ábo też ducta proportione pług ná odrobek vgodzić. HaurEk 60. Widzieliśmy razy tej kuzerki, na krzyżach zasinianych [zasianych] razów trzy, na głowie raną. Zważywszy o ty rany powinni Wąsowie cyrulika ugodzić, za co będą mogli, na smarowidło gorzałki garniec, ale ją rozlali w tej okazyi, jąż się muszą tym kontentować. ActScabVet 147-148.

5. »uzyskać prawnie«:

Rekcja: co

Władysław, hrabia Denhoff, wojewodzic pomorski, Kościerski, Łuczyński etc. Starosta. Wszem obec i każdemu z osobna, komu o tym wiedzieć należy, wiadomo czynię niniejszym listem moim, iż przede mną oblicznie stanąwszy Jan Stephan, młynarz skorzewski, pokornie ogłosił, jako on od postanowionych opiekunów nieboszczyka Kaspra Krommona, przeszłego młynarza tamże pozostałych nie ustnych dzieci, jako to Macieja Deleszka, mieszczanina kościerzyńskiego, i Pribisława Kleysta, młynarza kościerzyńskiego, trwały, dziedziczny kup na młyn skorzewski, w moim starostwie kościerzyńskim leżący, ze wszystkimi do tego przynależytościami nadany, rolami, łąkami, wolnościami i prawem, także też powinnościami i posłuszeństwem, jako to ten pomieniony Kasper Krommon przed tym i mocą przywileju swego trzymał i zażywał, uczynił i ugodził przerzeczony młyn cum omnibus attinentiis et pertinentiis dla siebie, przyszłej zonie swojej i potomkom i sukcessorów [!] dziedzicznie mieć, dzierżyć i zażywać za sumę fl. 550 polskich [...]. InwPuck 157.

6. »doprowadzić do pojednania, zgody, zakończenia sporu«:

Rekcja: kogo co

Prawo zważywszy ze trzech stron dzieci pozostałych po żonach trzech zadosyć uczynieło wszystkim, żeby miały pamiątkę po rodzicach swoich i ugodziło ich, że kożde z nich kontentowało sie prawem naznaczonym. ActScabVet 156. Ugadzam, v. m. F. ugodzę. 1) treffen mit einem Gewehr. 2) sich einem bequemen, einem willfahren, nachgeben, nachsehen. 3) vergleichen, vertragen, vereinigen. 1) tirer, donner au; tirer qu; toucher, atindre d'un coup; assener sur qu. un coup. 2) s'acommoder, conniver, faire plaisir à qu; avoir de complaisance pour. 3) racommoder, reconcilier, remettre ensemble: apointer, v[a]ider. § 1) ugodzić w cel, kogo śmiertelnym żelazem; w kogo śmiertelne zelazo ugodzić; ugodził go w serce. 2) ugadzay mu ile ci podobna. 3) ugodził niesnaski nasze. ugodzić się z kim. sich vergleichen, mit einem einen Vergleich, einen Vertrag treffen, machen. faire une transaction, pactiser, transiger, s'acommoder, se reconcilier avec qu. T III 2394.