1. »oczyścić z brudu przy użyciu wody lub innego płynu lub roztworu wody ze środkami myjącymi, np. z mydłem lub →ługiem«: Rekcja: komu; kogo, co; czym ‖ w czym ‖ z czego
Potym go pytáli Pháryzeuszowie, y náuczeni w piśmie: Przecż vczniwie twoi nie chodzą według podánia stárszych, ále iedzą chleb nie vmywszy ręku? NT Mk 7, 5.
Dźiatki zewłocżćie śię/ á vmyćie[!] nogi. VolcDial 14.
Iesli wyrzući chory wypiwszy/ zle iest: iednák vmywszy winem vstá/ drugi raz toż nágotowawszy/ może wźiąć. PetrSInst D3.
Przydáią to ieszcże niektorzy/ że między temi wodami nayniezdrowsze maią bydź/ w ktorych wielkie mnożtwo pijawek się naydue/ tákie ábowiem bywáią cżarney bárwy/ y iákoby śiney/ y gdyby się ich kto nápił/ nátychmiast ná żołądku obrzydzenie iákieś wzbudzáią/ y gdy ręce nimi kto vmyie/ nie rady prędko oschną. SykstCiepl 39.
Weźmi białkow iáiowych/ mleká oślego/ y wody rzeczney/ zmieszay te mąki w tym/ áby były ćiástem gęstym/ temu ták day vschnąć. A gdy tego chcesz vżywáć/ tylko sztuczkę w wodźie rostworz/ ktorą gdy lice vmyiesz/ piękne y głádkie będźie. PedSleszTajem 50.
Splunę ja te przysmaki i umyję wodą, Gdzieś się ust moich dotknął tą kosmatą brodą. SzymSiel 58.
Płóczesz usteczka swoje, płócz, moje kochanie, A umywszy, mnie znowu daj pocałowanie. SzymSiel 58.
A podniozszy oczy swe obaczył á oto trzej mężowie stáneli przećiw niemu: y ujrzawszy je wybieżał przećiwko nim/ ze drzwi namiotu/ y pokłonił śię do źiemie. 3. Y rzekł Panie moj jeslim teraz nálazł łáskę w oczách twojich niemijaj/ proszę/ sługi swego. 4. Przyniosą trochę wody/ á umyjecie nogi wásze/ y odpoczyniećie pod drzewem. BG Rdz 18, 2-4.
Y przywiodszy on mąż one ludźie w dom Iozefow/ dał im wody/ y umyli nogi swe/ dał też obrok osłom ich. BG Rdz 43, 24.
NA gorę wszedszy/ Monte Trinitate názwáną/ ná ktorey ten kosztowny/ iest záłożony Páłac/ na przod iednę obaczysz Sale/ zacnie w quádrat położoną kámieniem/ gdźie iest pewny nákształt rurki Instrument/ ktorym ász do Páłacu wodá w gorę idźie/ że ręce z niey vmyć możesz. DelicWłos 156-157.
[...] Z ochotą ma byc Post Ofiárowány/ Vmyi twárz sobie/ abyś był rumiány [...]. BaranLut 350.
Uiuszony ubieram Xiędza az Woiewoda rzecze Panie Bracie przynaymniey ręce umyć. PasPam 61.
Záczym wźiąwszy miednićę z wodą/ [Phyrne] twarz sobie umyłá; co gdy one drugie pobieliczkowáne (pomálowáne) Szláchćianki czynić muśiáły: áli one bielidłá y bárwiczki/ ktorymi śię były popiękrzyły[!]/ z twarzy spłynęły/ że ná nich czarną/ piegátą/ zmarsczoną skorę widźieć było; yták przed wszystkiemi w háńbie y sromoćie zostáły. GdacPan Giii.
Wziął mię galantom jeden z sobą do obiadu. Wszytko z francuska, wszytko net, wszytko do ładu. Siędziem, ze srebrnej ręce umywszy nalewki. PotFrasz2Kuk II 475.
Z kąd się brud bierze z ktorego się ráno omywamy? Ćiáło nasze iest iák gárniec wrzący z ktorego párá idzie y tá się w brud obraca, y tey pary więcey z ciáłá mężkiego niż białogłowskiego odchodzi, bo męsżczyżná więcey ma ćiepłá, y bárziey otworzoną skorę, dla tego też męszczyżná choćby się dzieśięć rázy umył, záwsze wodę zábrudzi. TylkRoz 247.
Mowią dawni Filozofi y teráźnieyśi, że kámień táki, ktory czarny iest, ieżeliby był rozłupány, á w wodźie ćiepłey rozpuszczony, á gdyby, kto ręce swoie tą wodą umył, záraż mu z ręku skorá obleźie; á gdyby się tákiey wody nápił, záraz umrzeć muśi, bo nie pomogą przećiw temu żadne lekárstwá. AlbSekr 245.
Iutrzeńká z gornego Fráncymetru Pánná, obaczywszy dowárzone potráwy, wydáie, przynośi, y stáwia ochotnie, tám ia vmywszy poránną rosą ręce Bohátyrskie, otárłem z wilgotnośći wysuszoną dobrze pśich dni towálnią. AndPiekBoh 37.
S. Orykulus ze dworu świátá, ućiekł ná pokutę, nieprzyiáćiele pokutuiących, ućieli mu głowę, wźiął on głowę swoię umył w źrzodle, do grobu zániosł, krwią swoią krzyż ná kámieniu odmalował, pámiątkę innym dworzánom iż przez krzyż potrzebá do niebá, zostáwił. DowNiebo 144.
Pantea, za bolesną o zabiciu męża swojego wiadomością na plac potyczki przybiegszy, a martwego już zastawszy, krwią jego naprzód twarz sobie umyła, a potem piersi orężem przebiwszy w serdecznym trupa obłapieniu zakończyła, nie pozwalając czasu nieszczęśliwemu z mężem swoim rozwodowi. MałpaCzłow 263.
Ják ich iuz niewidźieć było, poszłá ná gorę poćieszyć JULIĄ, ktora nápuł umarła byłá, usłyszawszy głos Albertego Senátorá, áleć Pasterká z poćieszną przyszłá nowiną, że iuż precz odiechali, y oraz dla pośiłku mlekiem y chlebem częstowała JULIĄ, potym z krynicy bliskiey przyniosłszy wody, umyłá iey twarz, y we wszystkim z wielką iey służyłá chęćią, y ulitowaniem. AulRaczHip 116.
3 Suknią mieć wytartą, gładką, chodząc po między zapowietrzonych, aby się zaraza nie chwyciła. 4 Umyć twarz swę, ręce wodą w ktorey iest wlany mocny ocet, moczony piołun, szałwia, ruta, melissa, maieran, hysop, bylica, spikonard; ktore zioła nosząc przy sobie, albo kładąc koło zarażonego, pomagaią. ChmielAteny III 453.
umyymy śię; umyymy sobie ręce. wir wollen uns waschen. lavons; lavons les mains. T III 879.
Umywam co, v.m.F. umyię. waschen, abwaschen die Hände; das Gesicht. laver, mettéïer avec. de l'eau les mains, le vifage. § umyy sobie twarz, ręce; umyłem dźiećięćiu nogi. T III 2416.
[...] to wszystko rozpuszcza się na zimno przez 2 lub 3 godziny w czterdziestu pięciu lub czterdziestu 8śmiu pintach wody, z tego uformuie się likwor czarny, pociera się nim każdą skore raz tylko, i iak tylko się ktorą ufarbuie, zaraz ią umyć potrzeba w swieżey wodzie; gdyby się albowiem to nie stało, farba ta pogryzłaby skory [...]. LalMałachJSpos 30.
Dostrzegać będzie Dozórca, aby codziénie Sale chorych kilkakrotnie kadzonémi były, oraz aby chory codzienie przed zwykłą godziną przyiścia Doktora dobrze sobie ręce umył, twarz, a nawet i nogi kiedy potrzeba; uczesał włosy i oberznął paznokcie EinOrg 6.
Zwlokłám suknię moię, iákóż ią obléc mam? umyłám nogi moie, iákoż ie zmázáć mam? BW PnP 5, 3.
Użyteczność trocin iodłowych. Pewien w zamyśleniu wziął trocin zamiast mydła i umył sobie niemi ręce. Poznał iż niemi łagodnie i lepiey ściera się brud. ThaerGosp 11.
▲
Ustabilizowane połączenia wyrazowe:
▲
bibl. umyć nogi (
sz. zm.) »polać komuś wodą stopy, aby okazać mu pokorę i szacunek«:
Gdy był wieczor/ przyszedł Euchárystus z owcámi. Y vyźrzawszy one stárce/ nágotował im stol/ y wźiąwszy wody w miednicę/ chćiał im nogi vmyć. ZwierPrzykład 192.
Nie wielkać sie zda vczynność Abráhámá Pátryárchy/ ktory onych trzech Pielgrzymow w praszaiąc do przybytku swego/ obiecuie przed nie położyć trochę Chlebá y vmyć nogi ich. ZawieszPrzysmaki 20.
Aż też zátym/ zá twárde vcho záwieszone Zjąwszy z śćiány koryto/ z buku wyrobione/ Postáwiwszy/ ćiepłą wodą nápełnieli/ Y gośćiom nogi/ niż im ieść przyszło/ umeli. OvOtwWPrzem 331.
[...] rozumieiąc Apostołow/ ktorym Pan Chrystus nogi vmył przy wieczerzy swoiey/ áby czystymy byli ná opowiádánie náuki iego/ y pielgrzymuiąc po wszytkim świecie náuką iego świát nápełnili [...]. KorRoz 67.
Y ták odpráwiwszy wieczerzą Báránká wielkonocnego/ według zwyczáiu zakonu Moyzeszowego/ vmył nogi vczniom swoim/ y postánowił nową wieczerzą bánkietu swoiego Boskiego/ ná ktory nas wszytkich záprośił/ y ktory nam odpráwowáć co rok rozkazał/ ná pámiątkę koronácyiey swoiey/ iáko wźiął przez mękę swoię krolestwo z ręku Oycá swoiego/ nád wszytkim stworzeniem áż ná wieki. StarKaz 59.
O, któż by mi dał tak wiele łez, iżbym umył nimi nogi Twoje przenaświętsze jako Magdalena. Tego, o przenasłodszy Miłośniku ludzki, acz dla twardości serca mego nie mam, jednak żałuję ze wszystkich wnętrzności moich, żem Cię kiedy, Boga tak dobrego, obrażał – Twórcę i Odkupiciela mego, którego jako dobro nieskończone winienem był ze wszystkich sieł miłować. BolesEcho 137.
Przyięty swoy od swoich, wstąpiwszy zá fortę, myślał o intromissyi do niebá iuż hac Matre beatus, á w tym przez ascetyczną expressyą X. Krászewski S. J. pobozną ceremonią, zfatygowáne STANISŁAWA nogi nie ták umyć, iák ucáłowáć pokornym usiłuie sercem, Vestigia tua osculîs humilimîs lambo. GruszSpos E2v.
▲
bibl. umyć stopy »polać komuś wodą stopy, aby okazać mu pokorę i szacunek«:
A miedzy nimi ona napierwéj, co opuściwszy cielesne ścierwy, umyła Jego naświętsze stopy, wyjąwszy źrzenic obadwa czopy. MiasKZbiór 93.
◆
Związki frazeologiczne:
◆
umyć komuś głowę »zganić kogoś, zrobić komuś wymówki«:
S. Pan Ekonom WX. Mci czyni krzywdę chłopom moim. X. Ieżeli to iest, dam mu dobre napomnienie. S. Suplikuię WX. Mci ażebyś mi kazał uczynić sprawiedliwość. X. Będziesz WmP. kontent ze mnie, ale niech ten przyidzie niecnota, umyię mu głowę. AkDziec 42.
◆
umyć od czegoś ręce (
sz. zm.) »zrzucić z siebie odpowiedzialność za coś«:
[...] iuż wdomu toiest w dobrach swoich umywszy od wszystkiego ręce spokoynie siedział. Słysząc iednak o wielkiey trwodze wObozie Polskim, uczynił mowę płaczliwą doswoich, iako go Twardowski Wierszem opisał [...]. HistBun 8v.
LAVER... UMYWAC ręce od czego, składaiąc z siebie winę iáką ná kogo inszego, ták iáko Piłat kiedy miał ná śmierć skazać Chrystusa ręce umył od tego. DanKolaDyk II, 191-192.
◆
umyć coś łzami »mocno płakać; opłakać coś; zdjąć z siebie winę poprzez cierpienie«:
Niestetyż, co uczynię? Jaż niespodziewanej Mam krzywdy mścić, dobywszy szable niebłaganej? Czyli lekką uwagę niedbalstwem pokryję, A w kącie kędy siedząc, twarz łzami umyję? Bo choćbym zdrowia zbawił starca upornego, Choćbym do szczętu wszystek dom wyniszczył jego, Tem słabo nasycą się moje rozgniewania, Raczej do ostatniego przypędzą skonania. ArKochOrlCz III 322.
Duszo moiá ieśli chcesz pożywać tego chlebá Anyelskiego z Ołtarzá Páńskiego; iesli pożywáiąc Ciáłá y krwie Zbáwićielá twoiego/ chcesz się przemienić w náturę iego Boską/ weyźrzyże pierwey sámá w siebie/ á obacz ieśli godnie przystępuiesz/ ieśliś się vmyłá do tego stołu idąc łzámi gorzkośći zá grzechy twoie/ ieśliś otáriá ręce towálnią pokuty z niepráwośći twoich/ ieśliś się vpokorzyłá kłaniáiąc sie ná twarz swoię przed tym gospodarzem szczodrobliwym/ ktory ćię Ciáłem y krwią swoią przenadroższą bánkietuie/ ktoryć żywot wiekuisty dáruie/ ktory ćię przemienia w siebie sámego. StarKaz 64.
◼
Przenośnie:
◼
Pozayźrzy świetym onym przodkom twoim pierwszym Pásterzom y Náucżyćielom/ á otrzy od sercá twego rdzę niedbálstwá: odrzuć kámień lenistwá: vmyi ocży rozumu twego. SmotLam 23.
◼
Ten się słowkiem zburzywszy, ledwo z gniewu żyie, Poki krwią nieprzyiazną ręku nie umyie. NaruszASiel 70.