Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »oczyszczać z brudu przy użyciu wody lub innego płynu lub roztworu wody ze środkiem myjącym, np. mydłem lub →ługiem«:

Rekcja: komu; kogo, co; czym ‖ w czym

Abowiem Pháryzeuszowie y wszyscy Zydowie, jesliby często rąk nie vmywáli, nie iedzą, trzymáiąc vstáwe stárszych. NT Mk 7, 3. Ow ktory był głową inszych (á ten prowádźił żywot bárzo ostry/ zápusczáiąc brodę y włosy ná głowie długo/ á nigdy ich nie czesząc/ ćiáło wszytko popiołem posypuiąc/ száty podrápáne nosząc/ twarzy też był suchey y pośiniáłey) dostąpił był ták wysokiego o sobie y o swey świątobliwośći rozumienia; iż krol Ormuski/ z wielkiego głupstwá y z prosnych zabobonow/ piiał tę wodę/ ktorą on nogi vmywał. BotŁęczRel IV 194. Weyrzawszy nań Cleryk/ poznał iż tákiego widźiał miedzy onymi/ co sobie suknie vmywali w rzece/ y prośił aby go do Opátá prowádźił. ZwierPrzykład 147. Archádus/ iż pewnie wiedział/ ze słowo od Oycá ś. rzeczone zyśćić sie miáło/ duchá ospáłośći/ ktory mu był bárzo przykry/ mężną státecznośćią odrzucał: iuż czoło iuż skronie drapiąc/ iuż też włosy z głowy y z brody tárgáiąc/ iuż też ręce y twarz vmywáiąc/ y z mieyscá ná mieysce sie przechadzáiąc/ áż sen fałszywy ktorym był gábány/ zwyćiężył. ZwierPrzykład 363. Twarz też vmywáć często dekoktem máku czarnego. PetrSInst D4v. Nogi sprácowáne chodem ábo iázdą/ vmywáć w wodźie/ w ktoreyby Rzepik długo moknął/ dobrze. SyrZiel 277. NIewstyday się Anuśiu ieśli białe noszki/ Wolę ná nie poglądać niżli ná ponczoszki. Chybá żebyś pontały ná goleniách miáłá/ Aboć wyszło z pámięći gdyś ie vmywáłá. FraszNow C2v. Zwoławszy Egiptcyánow/ opowiedźiał im/ iż ten báłwanik z oney był miednice/ w ktorey nogi umywano/ co mu przećię nic nie wádźi/ áby uczćiwośći swoiey nie miał [...]. BirkNiedz 80. Vmywam co/ vmywam śię. Abluo me [...]. Kn 1189. zmywam/ v. Umywa[m] SzyrDict 549. I gdzie Tytan młody Umywa raną rosą różane jagody, I gdzie późno oświeca hesperyjskie knieje, Skąd Auster południowym skrzydłem ciepło wieje, Skąd Boreas na wichrach nieścignionych leci, Wszędy mnóstwo panuje Adamowych dzieci [...]. ZimSRoks 23. Kto głowę abo szatę ubogiego umywa, JEZUSA z świętym Janem chrzci. BolesEcho 134. Czemu żywe srebro choć płynie ręku nie umywa? Co ręce umywa, trzebá áby się z brudem zmieszáło, áby potym z nim pospołu brud odszedł, żywe záś srebro z brudem się niechce mieszáć. y dla tgo też y ręku nie moczy. TylkRoz 99. I Owe nie są bez grzechu obserwácye, nie wyiecháć tego, álbo owego dniá, náprzykład w poniedźiałek, w dźień ten, w kory młodźiankow było, etc. nie umywáć státkow we czwartek po wieczerzy, nie prząść kądźiele w sobotę odwieczor. Záprawdę y te nie są bez winy, báśnie, dni wszystkie zárowne są u Páná Bogá. PopławStół 363. Dosyc było to powiedźieć słudze Bożey pokorney, albowiem zaraz poszła do kuchni, y poczeła wszystkie naypodleysze czynic usługi, drwa nosić, ciągnąc wodę, umywać przystawki, chędożyć ścierki, y cokolwiek iey nakazywała gorąca pokora, co iey zbywało czasu od pracy tamże w kuchni na modlitwie go strawiła. GentŻycie 55. Tonący Márynarz naypierwszey z rozbitego Okrętu chwyta się deszczki, skaláwszy ręce, czym prędzey ie káżdy umywa. GruszCel 48. Wodą ową, ktorą Swięty Edwardus Krol Angielski ręce umywał sobie, slepi ocży swe potarszy wzrok odbierali. ChmielAteny III 93. Prucie, w ktorego przezroczystey wodzie Białe umywa nogi Pokucianka; Pożal się Boże! iuż po twey swobodzie. KarpińFZabawki 37. Chędożyć one [bydło] codziennie wycieraiąc słomą, aby czysto trzymane było; umywać y nacierać mu codzień ozor y podniebienie gąbką, lub szmatą na kiiu uwiązaną, w saletrze wodą rozpuszczoney umaczaną, lub soli zwyczayney na poł wodą y octem rozwolnioney. KurFSangOpis 58. [...] gdyby się osuszać głowa nie chciała, nakryi ią plastrem Num: 37. do ktorego przymieszay czwartą część maści pryszcze ciągnącey Emplastrum Vesicatorium, by tę ostrość zaskórną wyciągnął, potym umyway głowę wygotowaniem z ziela świniey-wszy, a osuszay plastrem Num: 37. cały ten czas piiąc wygotowanie z korzenia Sarsaparillae, albo też korzeni łopianowych na poł z pyrzem umieszanych, albo czasami na noc nalanie bzowego kwiatu na poł z rumiankiem mieszanego. PerzLekarz 143. O spędzeniu ogorzelizny z twarzy. Weż grono wina zielonego, umocz go, y posyp solą y hałunem; potym obwiń w papier, y piecz w ciepłym popiele; wyciśniy zatym sok, którym umyway twarz przez dwa, lub trzy dni. AlletzAlb 39.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bibl. umywać nogi »polewać komuś wodą stopy, aby okazać mu pokorę i szacunek«: Y pokory też przykład/ ktory Vcżniom swoim Pan pokażał/ w służebnicżey postáći nogi ich vmywáiąc. SmotLam 47v. Lecż Pánowie iego/ dla obiaźni Bożey w wielkiey go czći mieli/ żądáiac od niego ráczey przyczyny do Páná Bogá; ále on wody w miednice nalewał/ áby z ochotą nogi ich vmywał/ ze wszeláką pokorą posługę im prágnąc wyrządźić/ oni záśię nie dopusczáli aby im nogi vmywáć miał/ mowiąc do niego: Niechćiey oycze swięty obćiążać dusze násze. ZwierPrzykład 329. W Rzymie że był głod i drogość wielka/ Papiez tym/ ktorzy się żebráć wstydźili/ potáiemnie dostáteczne ku ich wyżywieniu pieniądze co tydźień posyłał; á pospolitym ubogim/ ktorych ośm tyśięcy było/ ná káżdy dźień chleby rozdawał/ i w soboty ubogim nogi umywał i cáłował/ i nákarmione hoynie pieniądzmi udárował. KwiatDzieje 12. [Marcjanna Koniecpolska] była to Páni ná Kościoły y ubogich nieskąpa, tamte w bogaty apparat stroiła, tych nie wymuszoną iáłmużną prowidowáła, co rok włásną ręką uszyte biáłe száty im rozdáiąc, w Wielki Czwartek wszystkich ktorych zebrać mogła częstuiąc, nogi im umywáiąc, w Wigilią zaś Bożego Národzenia, trzema ná pámiątkę y cześć JEZUSA MARYI y Jozefa też uczynność świadczyłá, szpitále obchodziła, chorych náwiedzáła, lekárstwámi z swoiey ápteczki prowidowała: w tych świątobliwych zábáwách Śmierć ią zástáła w roku 1646. NiesKor II 15. [Możni] W Wielki Piątek nogi umywáią ubogim. ChmielAteny II 638. Terodimas álbo Teromedon Krol, vulgò Han Tatarski, krwią ludzką Lwy poiący: Diomedos záś Krol Trácyi, konie krwią napawał: ATREUSZ Krol Argivorum, czyli Mycenow, Tyestesa Synow pobił, y mięsem ich tegoż Tyestesa Oyca karmił: Scyron Rożboynik nogi sobie umywáć kázał, á potym ze skáły ie zrzucał w morze: Prokrustus álbo Prokrustes drugi Rozboynik w Attyce Gości na łożko zaprosiwszy, ieżeli byli dłużśi od łożka, nog im przycinał, ieśli krotśi, náciągał [...]. ChmielAteny1755 I 972.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ ręka rękę umywa »ktoś wspiera bliską sobie osobę«: Ręká rękę vmywa. CezWargFranc 120. Lżej, gdy ręka rękę umywa. VerdBłażSet 20. Zołnierz/ ieden drugim dobry/ ieden drugiego pomocą żyć ma/ (nie rwáć się ná pártykulárze) ále iáko ręká rękę gdy vmywa. FredKon 26. RĘKA RĘKĘ VMYWA. Bo wyżey nie bez słuszney rzekło się przyczyny, Ręka rękę vmywa; stáre to nowiny, Iż Bog Tworcá nawyższy Adamá sámego Nie stvvorzył ná tym świećie człowieká iednego Zeby tylko sczegulny iako osowiáły Zostawał bez przyiáźni, byłby wnet zgrzybiáły. HaurEk 93. Wszytko to sporzy w sfornym, jak się rzekło, stadle, Kiedy człowiek uważny wprzód myśli o siadle. Robota mu zabawą, jakiekolwiek szczęście Jemu da ożenienie, a pannie zamęście. Ręka rękę umywa, noga wspiera nogę, Zgodne stadło do złotej góry równać mogę. PotLibKuk I 100. ◆ umywać (od czegoś) ręce »zrzucać z siebie odpowiedzialność za coś; dowodzić swojej niewinności«: Interim nos latet co wtych punktach. Iesli co zle et non in Rem Reipub. Innocens e[go] Sum a Sanguine isto, y umywam zaraz ręce. OpalKListy 322. Ja od tej ordynacjej menniczej i kontraktu umywam ręce. AktaKrak III 1667, 200. Umywa Kápłan ręce: znáczy iáko Piłat chcąc się niewinnym pokazáć umywał ręce. NewOzd 176. LAVER [...] MYWAC ręce od czego, składaiąc z siębie[!] winę iáką ná kogo inszego, ták iáko Piłat kiedy miał ná śmierć skazać Chrystusa ręce umył od tego. DanKolaDyk II, 191-192. ◆ umywać coś łzami »wyrażać żal, płakać nad czymś«: Dla tegoć S. Grześnicá Mágdálená záwsze się do nożek Chrystusá uczącego bráłá, álbo u nich siedząc: to iest w nabożney konsiderácyi maiąc, iáko owe nogi tor y bitą drogę ieyże, tudźiesz y innym błądzącym ludźiom pokázywáły, albo ie łzami umywaiąc y całuiąc. GawłowŚlady B2v.

◼ Przenośnie: ◼ Słusznie i Bradamanta na to przypadała, Choć obraz jego [Agramanta] wdzięcznej twarzy w sercu miała. Słusznie prośbą, słusznie go łzami nie wstrzymywa, Któremi bielsze nad śnieg jagody umywa; Wie najwdzięczniejsza dziewka, iż jej to nagrodzi, W krótkiem przybywszy czasie, choć teraz odchodzi, A gdyby na uczciwem wziąć miał zmazę jaką, Nie nagrodziłoby lat sto z liczbą dwojaką. ArKochOrlCz III 161. ◼ Zaraz młodziuchna wiosna, różaną łożnicę Otworzywszy, umywa rosą białe lice, Bierze na się rozlicznym kwieciem sute szaty [...]. ZimBSiel 141. ◼ Biedá wam Doktorowie y Phárijzeuszowie pokryći, ktorzy vmywaćie kielich y misę zwierzchu, á we wnątrz pełniśćie drapiestwá y niecżystości, ktorzy iestesćie podobni grobom pobielonym, ktore z wierzchu pokazuią się być ludźiom piękne, áno we wnątrz pełno w nich iest kośći vmárłych, y wszelákiey plugáwośći. SmotLam 80.

2. »w religiach: oczyszczać z brudu lub polewać wodą w celu symbolicznego oczyszczenia z win«:

Rekcja: komu; co

Naprzod tedy kápłan przed záczęćiem ofiáry/ ręce umywa. PowodLit 43. Przetóż ręce vmywáć/ wyświádczenié iest/ bydź niewinnym grzéchów. PowodLit 97. 18. Uczynisz też Wánnę miedźiáną/ y Stolec jey miedźiány do umywániá: á postáwisz ją miedzy Namiotem zgromádzenia/ y miedzy Ołtarzem/ y nálejesz w nię wody. 19. Y umywáć będą Aáron y Synowie jego z niey ręce swoje/ y nogi swoje. 20. Gdy wchodźić będą do Namiotu zgromádzenia/ umywáć śię będą wodą/ áby nie pomárli: tákże gdyby mieli przystępowáć do Ołtarzá/ áby służyli/ y zápalali Ofiárę ognistą PANU. BG Wj 30, 18-20. Naypierwsze się zowie Abdest, ktorego záżywáią przed Modlitwą/ przed weśćiem do Meczetu/ y przed czytániem Alkoranu, w ten sposob. Vmywáią sobie naprzod ręce y rámioná/ potym porządkiem czoło/ wierzch głowy/ vszy/ zęby/ twarz/ koniec nosá/ y nogi/ ále kiedy czas źimny/ że się niemogą odkrywáć bez vszczerbku zdrowia/ dosyć to powierzchownym iákim znákiem pokázáć. RicWielJMon 190.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ umywać kogoś łzami »oczyszczać kogoś z win własnym cierpieniem«: Ná bánkiet Chrystosow i dac mamy się łzami vmywáć tuwalnią pokuty v ćierać, y czołem w źiemię biiąc, pokornie gospodarzá niebá y ziemie witáć StarKaz 64.

◼ Przenośnie: ◼ oto oni grzesznicy y dostátki maiący ná świećie, ośiedli bogáctwa. y rzekłem do śiebie: tedy prożno chowałem w czystośći serce moie y umywáłem między niewinnemi ręce moie y biczowałem się cáły dźien y umartwiłem się wstaiąć na ránną modlitwę. DowNiebo 146.

3. »o rzece, morzu, powodzi: obmywać, podmywać«:

Rekcja: co; czym

I z Białogrodu i z gór, co są za murami, Które rzeka bystremi umywa nurtami, Bulgarowie do Sawy gwałtem wypadali, Aby z końmi dobytek mdlejszy napawali. ArKochOrlCz III 328.

4. »polewać wodą lub innym płynem«:

Rekcja: komu; co

Iako to iest Magia naturalna, że Tobiasza w Pismie S. slepota żołcią ryby ugoiona: w bęben z skory wilczey zabębniwszy, drugi bęben z skokry baraniey rwie się y páda; bo wilk z baranem maią nienawiść naturalną: że Turczyn w Wenecyi ołowiem roztopionym ręce sobie umywał nic ich nie obraziwszy; że na ukąszenie iaszczurki Tarantuli nie masz innego remedium, tylko słuchać muzyki, po niey tańcować aż do potu. ChmielAteny III 220.