Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »dzikie drapieżne zwierzę podobne do psa, Canis lupus«: A wtem powstánie z lásu niesłychány Szum/ y strászny pisk iádowitey żmiie: Tu słycháć/ że lew ryczy rozgniewány/ Tu niedźwieć mruczy/ tu wilk srogi wyie. Tu morze huczy gęstemi báłwány/ Tu wodá skáły niepożyte biie. TasKochGoff 336. Hulaliśmy często, zapijali, deboszowali w uczciwych zabawach; polowaliśmy wszędzie wilki, lisy, zające szczując. ZawiszaPam 164. Jnnych nákładą ná woz, iák drew z boru, Jnnym psy, wilki, spráwuią pogrzeby, Dziecię umárłą Mátkę ssie w czas moru, Ten by żył ieszcze kilka dni, ażeby, Głod mu niedoiął: Bogdaycie nikt uchem Niesłyszał, iák złym tchniesz powietrze duchem. DrużZbiór 355. Ono sámi Aegyptczykowie stárzy miedzy bogi poczytáli woły/ szkápy/ boćiany/ iástrząby/ źmije/ krokodyle/ psy/ wilki/ koty/ krowki/ kozły/ ichneumony/ y innych wiele bestiy. Niepoprawne zródło .

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ zool. wilk azjatycki (sz. zm.) »hiena?«: [...] Philtra te albo miłosne czáry, ciału y rozumowi szkodzą, z racyi szkodliwych swoich ingrediencyi, iákie są miesięczne odchody, nasienie, mozg kozi albo oślęcia małego, żywot hyeny alias wilka Azyatyckiego, virga lupi, Remora, kości ziemney żaby, lub krokodyla, á náybardziey szaley ziele, skorka z czoła źrzebięcia swieżo oźrzebionego, ktorego sam zapach klacze do szaleństwa przyprowadza, iáko otym wszytkim piszą Aristoteles, Plinius, Columella. ChmielAteny III 234. XI Pliniusz Naturalista powiada: że Hyeny; to iest Azyatyckiego wilka tłustość nią szmaruiąc; żołć suki czarney, iest obroną domu od czarow, nią kadząc; iako też krwią miesięczną podwoie domu smaruiąc. ChmielAteny III 265-266.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ o wilku jest gadka, o wilku jest rozmowa »właśnie o tym się mówi«: Lupus est in fabula [...]. Lupus est in sermone. O wilku iést rozmowá/ sed et gadká nos discimus. o tym iést gadká/ i. gadánie. Kn 948. ◆ jak(o)by o żelaznym wilku bajać (sz. zm.) »mówić niezrozumiale«: Iákoby ná Niemieckim kazániu był. Iákoby też o żeláznym Wilku báiał. RysProv C1. Iákby mi o żéláznym wilku báiał/ iákbym ná Niémiéckim kazániu siédział/ v. Nié rozumie. Kn 230.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) od przysł.: Zgoda miedzy nami jak wilkom z barany. Zgodá miedzy námi/ iák Wilkom z Bárány. RysProv XVIII, 1. ● (war.) od przysł.: Mów wilku pacierz, a wilk: owca, baran. Mow wilku pácierz/ á wilk/ Owcá/ Báran. RysProv VIII, 10. Ninacz niedba [Osman] naSwiecie: ninacz nie pamięta Iuzby sobie przegraney znami zyczył raczy NiszPokoiu [...] Chociasz tak wiele razy od naszych ukarąn Mow Wilku Pacierz, a on przecię owca, barąn Chce się bic do upasci y umierac nizli Traktowac. PotWoj 169. ● (war.) od przysł.: Kto się boi wilka, niech do lasu nie wchodzi. Boiąc się Wilká do lásá nie iść. RysProv A2. ● (war.) od przysł.: Winien mu jak baran wilkowi. Winien mu/ iák báran wilkowi. KnAd 711. ● (war.) od przysł.: Wilk syty i owca cała. I wilk syt/ y owce cáłe. RysProv 28. [...] to pomiarkowanie Z taką Vwagą ma bydz aby y Wilk syt był I owca takze cała. Aby y zołnierz miał swoie substantią y poddany wzaiem Przy obronie ochrone y tak bedzie dobrze. OpalKSat 113v. [Dawid] Wesoły w duchu, że tak sztuka się udała, Wilk syt, owca do domu powrociła cała. DrużZbiór 68. ● (war.) od przysł.: Cáły báran (ábo cáła kozá) i wilk syt niéch będzié. KnAd 55. Podatkow y płace woiskowey rationes trzeba uwazyc iakoby ze lzem ubogich bydz mogły, y aby był y Wilk syt y koza cala. OpalKListy 527. ● Węchem wilk syt nié będzié/ nié tyié. KnAd 1221. ● (war.) od przysł.: Cały baran a wilk syt zaraz być nie może. Cáły báran a wilk syt záraz być nié może. KnAd 55. ● (war.) od przysł.: I wilk syty, i owca cała Cáły báran (ábo cáła kozá) i wilk syt niéch będzié. KnAd 55. Dać [ma lekarz] receptę z Galena, ty mu z Miechowity I tak będzie i baran cały i wilk syty. ZbierDrużWir I I, 34. ● Miłuié go/ iák wilk báráná. KnAd 506. ● Głod wilka z lasa wywoła. der Hunger treibt den Wolf aus dem Wald. la faim fait sortir le loup du bois; la faim chasse le loup hors bois. T III 381. ● Co wilk ozionie to go nie minie. PasPam 266.

2. »wyposażenie, osprzęt do pieca «: wilk (łac. alarium). KusWeg B6. 50. Dwa wilki srebrne, białe, ważą na gwicht auszpurski, zosobna garnitura 51. Wilki dwa auszpurską robotą, białe, z garniturą ważą bez żelaza samo srebro InwWilan 37. W kominie wilki żelazne, z łopatką, pogrzebaczem, blachą w kominie zapuszczoną. ZamLaszGęb 42. Do zatykania komina drzwi fornerową robotą, w kominie blacha żelazna, zapuszczana. Wilk jednostajny, w kratkę robiony, gałki, nogi i u dołu mosiądzem osadzony; pogrzebacz, szczepce żelazne z gałkami mosiężnemi. ZamLaszGęb 73. W kominie blacha żelazna, zapuszczana; wilków żelaznych, z balasikami mosiężnemi [...]. ZamLaszGęb 79.

3. »wrzód, hemoroid?«: Wrzody ciało wyiadáiące/ to iest/ Wilki/ ábo Wilkowáte/ ktore Phageda u nas zowią [...] wychędaża [korzeń ziejca]. SyrZiel 626.

4. »młody zbędny pęd drzewa lub krzewu zazwyczaj rosnący pionowo do góry«: Obetni gałęzie niezdatne, wilki y krzywe latorośli u drzew fruktowych. JabłAnnaPorządek 2.

◼ Przenośnie: ◼ Ktorzy więc inszym rogi przyprawuią, Niechay się sami nosić ie gotuią. Naylepsza tedy rzecz każdemu swego co mu Pan BOG dał pilnowáć/ á insze wszytkie do złego uprzątáć okkázye. Niech ten wilki odćina od szczepu swoiego, Kto chce z niego owocu záżywáć wdźięcznego. Y ten niech bánnizuie poboczne ámory, Kto chce mieć z dźiatek własnych w domu swym podpory. GorzWol 88. ◼ Ty sam Pánie, coś ludzką swym Bostwem náturę Szczepił, tu krzesz, obćinay wilki, lyi zá skurę; Aby tam gdźie twe wiecznie trwać będą Bankiety, Mogły się z tego szczepu zdáć Fruktá ná wety. ŁosLut 26.

5.hut. »twarda, zbita masa, która nie uległa stopieniu lub zestaliła się w niepożądany sposób wewnątrz pieca hutniczego, niewytop«: Dodać ieszcze można, że części kamieniste, które się zostaią z węgla zpalonego, żelazo czynią nie dobre; ponieważ część kamienista wpada w żelazo ztopione; ieżeli zaś część kamienista iest taka, że nie może ztopnieć, więc żelazo ztopione tężeie, w piecu pokazuią się kawały stężałe, zwane wilki, których kawałow gdyby wcześnie nie wydobywano, massa ztopiona stężałaby, czyli mówiąc ięzykiem Kuźniaków: w piecu zamarzłoby. CourtBuchuOsińNauka 94. Gdy wspomnionych materyałów wiele w pośrzód zaprawy zbierze się, ruda nie może topnieć,zaczem w zaprawie będą wielkie kawały stężałe, (które nasi zowią: wilkami) maiące w sobie rudę, zuzel, i żelazo. Gęś odlawszy, ieżeli zaprawę dobrze wychędożą, w pośrzod niey, wspomnione kawały czyli wilki, albo się wcale nie pokażą, albo bardzo pożno. Jeżeli wilgoć doydzie do dna zaprawy, i ochłodzi ią, zaraz wilki pokażą się. CourtBuchuOsińNauka 110.