Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »taki, który może postępować zgodnie z własną wolą; niezależny«: Przodkuie narod ten przed inszemi ná świecie w swobodách/ ále naywolnieyszy człowiek skromnością też przechodzic ma/ á sczęścia tego swego w ktorym go Bog mieć chciał/ ná sromotę y zgubę narodu swego nie obrácáć. BielDiar Ciij [Diij]. Wtym ták wolnym á myśliwym narodzie/ vrodziwszy się Wászá Krol M. krolewskim Synem vrodziłeś się záraz/ y tak myslywym, że ledwie kto iest, ktoby się w tey zabáwie bárziey nád Wászę Krol M. kochać mogł. OstrorMyślTur Aij-Aijv. Więc iáko Bogu posłuszni będąc, nie mamy się zá niewolniki, ále owszem dla tego iescze wolnieyszymi, ták iáko ktoś o tym też mowi: ze służyć Bogu iest krolowáć: Tákże y kiedy rozumowi swemu iestesmy posłuszni, y iego słuchamy, nie iestesmy niewolnicy [...]. StarPopr 8. Po siedmi leciech przeniesiona byłá [siostra Osanna] do Kościołá S. Páwłá y zámkniona iż ieszcze wolną będąc miáła to obiáwienie iż przy tym Kościele miáłá żywotá dokończyć. OkolNiebo 93. Wolę tak w cieniu dawne przewinienia Opłakiwając żyć już bez zgorszenia, Być sobie wolnym, nie służyć nikomu, Usiadszy w domu. MorszZWierszeWir I 346. Ciężkieby to było na wolny narod jugum, ciężka po tak lubym pokoiu, w ktorym tylko Spectatores, alienae scenae bylismy paroksysmu alteracya. PisMów II 262. [...] planety albo influksy niebieskie umysłu ludzkiego - nad wszytkie stworzenia najwolniejszego - wiązać i gwałcić nie mogą. LubSArtPol V, 381. Ten się naywolnieyszym wtedy pokazuie, ktory sie zadnemu przymuszeniu sprzeciwianiem swoim nic nie odeymuie. SzołHist 17. [...] wolny szlachcic nieznaiąc mocy wyższey nad sobą, funduie bespieczenstwo swoie na teyże samey wolności, y prerogatywie urodzenia swego, ktore imaginuie sobie, że nieprzyiaciel respektować będzie [...]. LeszczStGłos 8. [Chłop] choćby ktory miał z natury iakie talenta, nie ma ani serca, ani czasu zażyć ich proficure, nie myśląc, tylko o tym żeby się stał wolnieyszym [...]. LeszczStGłos 102. Lubo Astra Niebieskie nie mogą bydź przyczyną same przez siebie uczynkow wolnego rozsądku, mogą iednak do tego przez swoię dyspozycyą nákłonić, czyniąc impressyą w Ciáło ludzkie [...]. DuńKal H2v. Darmo się armuią [zwolennicy dziedzicznego tronu] aby byli przeciwko wolnemu każdego rozumieniu, przeciwko takiemu będzie Bog, ktory consilium pravorum dissipat. DanOstSwada V, 4. Jest ci to NM Krolu lubo z Niebá, lubo od nátury, lubo skrytey iákieysi zwierzchności Práwem postanowiony ten reciprocus ordo, że Wolnym Narodom swobodnie Pánuje Pan [...]. DanOstSwada I, 13. Tak tedy trzy owe pospolitej władzy kształty i potomne obrazy porządkiem przejdziemy, aby teraźniejszych rzeczy stan lepiej dał się poznać, a pod królewskiego majestatu jasnością i pompą najwolniejszą odkryliśmy rzeczypospolitą. PyVarZebrFil 606. Wolny, wolen. 1) freu, freu gebohren [...] libre, franc, qui n'est point en servitude, qui joüit de sa liberté. [...] wolny narod; wolen sobie człowiek; wolne miasto; wolny iarmark. T III 2601-2602.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolny sobie (sz. zm.): Wolny sobié człowiek/ v. Swobodny. Kn 1280. [...] Achemenides, iuż wolnieyszy był sam sobie, y w lepszey szácie chodził, á niżeli w on czás, kiedy się po chrościnách, y lesiech, vkrywał, przed Poliphemem. OvOtwWPrzem 564. Terazem sobie wolna, y mogęć náwoli Y bespiecznie wynurzyć, co mię w sercu boli [...]. CorMorszACyd 146. A niecháy wolná sobie w ták nieszczęsney porze, Oycá y sługi płácze, do smierci w Klásztorze. CorMorszACyd 192. ▲ wolna wola (sz. zm.): Czemu wolá nászá wolna, appetyt bydlęcy nie wolny? Wolność tám iest, gdzie iest rzeczy obieránie, y iedney nád drugą przekładánie y porownánie, co iest własna rozumowi ktorego bydlęta nie maią. TylkRoz 316. Zadney kreaturze nie przystoi bydź koniecznie, ále z wolney Bogá wszechmocnego woli, od ktorego nie z powinności są stworzone nátury, ále według wolności Iego y upodobania stworzone są. DuńKal M2. Ale czemu [Bóg] dopuszcza w grzechy wpadáć? bo człowiek ták chce, á Bog przeciw iego wolney woli nie chce czynić [...]. TylkStrom 50. ▲ wolna Rzeczpospolita (sz. zm.): [...] w Wolney záprawdę zrodziłem się Rzeczyposp[olitej]: w ktorey zmusu nikt nic czynić niepowinien [...]. LubJMan 77. Na tę zaś spuszczać się każdego dyskrecyją arcyniebezpieczna rzecz jest Rzpltej wolnej. KonSSpos 240. ▲ wolnym kogoś puścić: [Szpieg wysłany przez kardynała] gdy w szkocyią wiechał uchwycony y za Szpiega miany gdy się mienił Francuskim slachcicem na peregrynacyią wyprawionym gdy mu nie wierzono y wszytkie rzeczy do naymnieyszey przetrząsniono, siodło nawet splondrowano a listow zadnych nie naleziono procz Paszportow podroznych wolnym go puszczono [...]. HistŚwież 110-111. ▲ wypuścić kogoś wolnego, wypuścić kogoś wolnym: Idze z tąd zaras, a więznia onego Ktoregos męczył, wypuść mi wolnego [...]. OblJasGór 170. Duglas [...] obligował Radziejowskiego aby napisał list do Butlera, żeby on znowu pisał do Krola wnosząc Instancyą za zostaiącą w oblężeniu Żoną Iego żeby ią kazał wypuscic z inszemi Damami wolną [...]. HistBun 40v.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wolne miasto (sz. zm.) »miasto mające prawa państwa«: Miast wolnych/ ktorych bywáło przedtym 96. iest teraz do 60. ktore wszytkie rządzą się sámy/ y práwa máią własne. BotŁęczRel III 73. Wenecyą zá wolne Miásto wszyscy zwyklismy názywáć/ nie tym/ ze tám wolno zábiiáć/ wydzieráć/ gwałty czynić/ ále tym że nie wolno. StarPopr 7. Potym się Cesarz na kostnitz y magdeburg wolne Imperij miasta obrocił y na nie banicyą włozył. IntrHist 221.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Niéwolnik ma ięzyk wolny. KnAd 714.

◼ Przenośnie: ◼ [...] iezeli zas Iuliuszowi na tey Woynie Sprzyiaiąca fortuna posłuzy, niechze pod iego mieczem oraz z wolnoscią gine, abym na wolnym karku moim niewolniczego iarzma nie piastował dłuzey. SzołHist 12. ◼ Niechay Krew moia zciała moiego przez starosc zwiędłego na téy woynie wylana, ze Krwią Synow Oyczystych będzie pomieszana wprzody nizeli na Wolnych karkach naszych hardego zdzwigniemy Tyrana, y do tąd niewidanego w Oyczyznie naszey oglądamy Pana. SzołHist 12.

a) »taki, który ma prawo coś zrobić«: [...] thenze siestrzeniecz na ymie Fietko wolien swoie dacz y darowacz y przedacz, iako swoie, bo dal na tho osmdzyessyath zło. KsTorUl 480. Półtrzecia lata w tej wieży [w Czarnej Wieży] siedział [hetman polny Stanisław Koniecpolski]; na dzień godzin dwie wolni byli, jednak w okowach, na banię to jest na salę nad morzem wychodzić. KoniecZRod 174. [...] K.J.m chęc ku sobie tey cnei R.P. poznał w tym, ze wolna będąc komu chciec suffragia dac, iego miedzy inszymi obrała. VorLetSkarb 121. Wolen tedy y mocen będzie pomieniony Szláchetny N. Ziemianin y Obywatel NN: hoc Officio Generalstwa do zgonu życia swego fungi, Pozwy, zakazy, aresztá Relácye obdukcye sporządzone, Partibus sitigantibus podawáć, Relacye stronom potrzebuiącym wydawáć, w każdym Sądzie one przyznawáć, y inne wszelkie Urzędowi swemu należące munia sprawowáć, praevio iednak w Sądzie należytym faero Juramento. DanOstSwada III, 101.

b) »taki, który nie jest niczyim niewolnikiem ani sługą«: Pan sługom swoim winá nigdy/ ábo Bárzo máło/ nie ma dáwáć piiáć: dla tego/ iż wino do rospusty czásem y wolnych ludzi pobudza/ á cożby nie miáło sługi/ poddánych/ do zuchwálstwá nákłonić? PetrSEk 9. A gdy mowię/ iż żoná ma być posłuszna mężowi/ nie mowię áby miáła być sługą/ ále wolnym człowiekiem/ nie niewolnicą nátury/ ále towárzyszką y vciechą żywotá. PetrSEk 53.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolny z rodu »wolno urodzony«: Wolny z-rodu/ Ingennus [...] v. Swobodny. Kn 1281.

c) »o poddanym: mający wolność osobistą«: Jedna [chałupa] kmieca, w której kmieć osiadły mieszka, w drugiej zagrodnik, a w trzeciej najemnik, wolni poddani. InwKal I 153. Szósta chałupa - karczma, w tej mieszka człowiek wolny, niepoddany, Wawrzyniec. InwKal I 459.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ chłop wolny: Starać się będzie J. p. administrator i wojtom surowie przykaże, aby pustki osadzali [...] ale nie chłopami wieczystymi (bo z tej przyczyny zawody zwykły bywać), lecz wolnymi. BrzBillSzawKutrz 169. ▲ wolnym kogoś uczynić (sz. zm.) »darować poddanemu wolność osobistą«: [...] za Corruptią pieniędzy odnich [kilku mieszczan z Brzeska] łakomstwem swem pan ten [Czerny] ich wolnęmi poddanstua uczyniel y Sliachtasię im czynic niezganieł [...]. TrepNekLib 41. [...] ich habe den Unterthan freu gemacht/ Poddánemum wolność dárował, (wolnom puścił Poddánego,) uczyniłem Poddánego wolnem [...]. ErnHand 310.

d) »o żołnierzach służących ochotniczo«: Przed obozem na gorze ku zamkowi w szancach między Koszami dział trzy nosnych staneło, z ktorych w zamku [...] szkodę czynią, przez wierzch muru przy nich piechoty wolney 300 z Dobrskim y Boryałem Rotmistrzami pieszemi. MasDiar 21v. Wiaźmię był Pąn Marcin Kazanowski pułkownik, przysobie miał pod osmset Ludzi wolnych [...]. ŻółkPocz 19. Pąn Hetman pod Białą przyszedł do swych Ludzi ktorzy się iuz byli VSuyska skupili [...] przyłączyło się było do nich za pisaniem Pana Hetmanowym kozakow wolny [!] dwa pułki [...]. ŻółkPocz 20. Wolna chorągiéw/ [...] Vexillum volonum v. Zołnierz dobrowolny. Kn 1279. Wolny, wolen [...] 9) freu, von Soldaten [...] franc, en parlant des soldâs. [...] wolna chorągiew; wolny regiment; wolny żołnierz. T III 2601-2602.

2. »o zwierzęciu: takie, które przebywa poza zamkniętym pomieszczeniem«: [...] gdy kto chce wieprza ukármić álbo ptaká, zámyka go, áby wolnym będąc nie biegáł, á biegaiąc ciepła w sobie nie wzbudzał. TylkRoz 228.

3. »taki, który jest wyrazem niezależności; taki, który gwarantuje niezależność«: Ztądże potym waleczni poszli Witułdowie/ Z tąd oni nieśmiertelni niegdy Iágiełowie/ Ktorych po wiek dzisieyszy świątobliwe plemię Rządzi Práwy wolnymi piękną Polską ziemię. TwarSLeg 5. [...] owa konfederacja na sejmie roku 1717 nie uważając na wolne nie pozwalam na wszystkie części dobra pospolitego niemniej wzgląd mając, jako ku zachowaniu prawdziwej wolności, na nowo ze tak rzekę ugruntowałaby naród i nad inne uczyniłaby daleko szczęśliwszy. PyVarZebrFil 502.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ list wolny: List wolny/ vide Pássport. List wolny od przéłożonego duchownego/ vide formaty/ & Swiádéczny list. Kn 364. ▲ wolny głos (sz. zm.): Tegoż Stanu [szlacheckiego] naywiększa w wolnym głosie Praerogátywá, że iáko wolnym głosem Páná sobie obiera, wolnym głosem ná wszystko zezwala, ták mimo głos iego wolny nic stánowiono bydź nie może. LubJMan 2-3. Turkow to osobliwie, korciło bez miary Gdy naszy porazali na nogę Tatary Narod udzielny, bitny ktory dotąd głosem Wolnem Pana obierał, a im ci pod nosem Bez wszelkiey pomsty kurzą co Dniepru Porochy Osiedli wzgardzonego Pospolstwa Motłochy. PotWoj 11. Informacyja na sejmiki antekomicyjalne [...] Ażeby starali się wolny głos utrzymać, to jest liberum veto, za którego naruszeniem nie tylko sejmowe, ale i sejmikowe każdego szlachcica nie „pozwalam” upadać by musiało [...]. InfSejmRzecz 119. ▲ wolna elekcja (sz. zm.): Niech Elekcya Krolá będzie wolna, ták, żeby ze wszystkich Koronnych Senatorow, Consiliarzow, Przełożonych, Baronow, Żołnierzow, Szláchty, ktorykolwiek ná Seymie Elekciynym przytomny bedzie, wolnym káżdego zezwoleniem, y wolną wolą nowy Krol obierány był, y denuntiowány. LubJMan 57. Iezeli tedy wolno było do tey praerogatywy wołać, Wisnowieckiego, Polanowskiego toc nie było się o co gniewać choc by tez przy wolney Elekcyiey wołano y Lubomirskiego. PasPam 191. Wolna Elekcyia tym ze Narodom wedle praw iest dostatecznie warowana. PasPam 213v. ▲ wolne obieranie kogoś: Wolne obieranie Pana w tej R.P., aczkolwiek jest tak dobrze prawem R.P. ugruntowane, że już nad to pewniejszego i jaśniejszego nic między inszemi wolnościami narodu polskiego być nie może [...] znowu statecznie i gruntownie obwarowane jest [...]. AktaKrak III 140. ▲ wolne obranie kogoś: Specyał to, gdy Krol nie nolentibus, nie niechcącym, ále przez wolne obranie, ultroneè przez uznánie go zá Páná per cognitionem pánowáć zaczyna, ná tronie stawá, berło bierze. DanOstSwada V, 2.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wolne prawo »prawo umożliwiające sądowi uwolnienie kogo przez czyje poręczenie«: Na wolnym prawie, to jest podczas burgendenku, mieszczanin albo sąsiad daje od dekretu gr. 12; skąd połowica sędziemu z pisarzem a połowica sądowi. WilkGniewKutrz 157.

4. »dobrowolny«: Szczęsna, v ktorey stáną te [cnoty] gospodą/ Skromność/ Pokorá/ Posłuszeństwo/ Czystość/ Wolne vbostwo/ Miłosierdzie/ Cichość. JurkPieś E4v. [O Jezusie w Ogrojcu] Pot krwawy bieży jak z stoku: Ofiara wolna i nieprzymuszona, Która niż padnie przed ołtarzem cicha, Pierwej przebita miłością wydycha. MorszAUtwKuk 218. Dodáie Bog wszytkiego czego potrzebá do tego áby człowiek dobrze czynił, ále nie niewoli ábyśmy dobrze álbo źle czynili, boby iuż dobre uczynki nie były wolnemi, y zasługi by nie miáły. TylkStrom 51.

5. »taki, któremu nie grozi jakieś niebezpieczeństwo«: I tego jeszcze w traktatach dokładają, że od inkursji wojsk tureckich w Węgrzech będących, teraz i na potem pogranicze nasze i miasta spiskie mają być wolne i bezpieczne. SobJListy 476. Iak wielką by miał sam krol z tego korzyść, będąc nie tylko wolen od niesłusznych często napaści, ale maiąc tak pewnych akcyi swoich gwarantow, za ktorych swiadectwem uszedłby wszelkiey suspicyi Rzeczypospolitey. LeszczStGłos 31.

◼ Przenośnie: ◼ Sam mu Kupido zadaje niewczasy, Sam go na smętne myśli pędzi w lasy, Ani jest wolen przed Wenerą płochą Pod wiejską sochą. MorszAUtwKuk 165.

6. »taki, którego nie obciąża coś niepożądanego«: Zostrzáłość krztaniá, ábo piszczałki/ przez ktorą dech pusczamy/ głádką y wolną czyni/wárząc korzenie iego [pięciornika] w miodzie/ á potym ochłodzić ciągnionym Cukrem/ á chárkánie ábo gárgáryzm sobie często czynić co naciepłey. SyrZiel 299. A jeśliże jest niebieską Krolową/ Jeśli ią Mátką naywyzszego zową/ Od pierworodney jeśli wolna zmázy/ Kiedy ná ciele nie ma żadney skazy [...] Toć kiedy tákie ma tytuły w sobie/ Jákosz wszystkiego nie ma ziednáć tobie [...]. TwarKPoch H3v. Wolny od czégo/ wolen/ prozen/ prozny/ prożen. Liber à metu [...] Liber timore [...]. Kn 1280. [...] nie vciekay vtrápienia/ áni się wymawiay/ áni obmyślay/ iako byś mogł być woleń od tego co cierpisz [...]. BanHist 190. Jeżeli kto, tedy my nawięcej, owczarze, Powinniśmy wydymać zawsze na fujarze Po górach i bezludnych puszczach między lasy Trawiąc wolne od zgiełków kłopotliwych czasy. ZimBSiel 100. [...] iáki to grzech bawić się tákimi plotkami guslarskiemi y wierzyć w nie? Odpowiadam że iest grzech śmiertelny. Chybaby vczynił z wielkiey niewiádomości, abo dobrem ánimuszem, ná ten czás może być wolen od grzechu śmiertelnego. WisCzar 30. Ieden Ciekawy polityk dał taką radę aby ich [bandytów] głowy potaxowac, zeby kto bandytową głowę przyniesie brał pewną zapłatę, nawet otrobiono [!] ze iezeliby bandyt Bandyta zabił y głowę przyniosł, aby zapłatę wzion y był wolny od wszytkich Swoich Wystepkow ktore mu zupełnie darowano. HistŚwież 205. Wolny, wolen. [...] 2) freu, befreut von etwas [...] libre, vuide, éxemt de quelque mal [...] wolen od boiaźni, od kłopotu, od bolu. T III 2601-2602.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolne sumnienie: Mądrzy powiedaią że kto Ma wolne Sumnienie ten wszelakie kalumniie y Ludzkie fałszywe mowy powinęn lekce ważyć. PasPam 148. ▲ wolna głowa: Ja bym rad był choć gdzie na puszczy [mieszkać], aby przynajmniej na minutę godziny wolną mieć głowę, która już jest tak ufatygowana różnymi kłótniami, kłopotami, deplezyrami, że się jej podobno kiedy z bólu roztrzasnąć przyjdzie. SobJListy 144. ▲ wolnym kogoś uczynić (sz. zm.) »uwolnić kogoś od zarzutów«: Pozwanogo beło [Abramowicza] ze na Pospolitym Ruszeniu A[nno] 1622 niebeł. On na terminie uchodząc poen Confiscatiey rzekł zemia Niesliachcic fassus est non negavit, zaczym uczynionogo wolnym [...]. TrepNekLib 17. Potakowym pod przisięgą wydanym swiadectwie, sąd Lettowa wolnym ab actione spolii uczynił [...]. VorLetSkarb 72-73.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Vmárły od zazdrości od krzywdy wolen. KnAd 1202. ● Wolna myśl iedná roskosz v człowieká. RysProv 82.

7. »zwolniony z jakichś zobowiązań, powinności«: Zowią ich Ioghi [...] Chodzą pielgrzymuiąc po Indiey y wstrzymawáią się od wszelkiey roskoszy y od vciechy cielesney áż do pewnego czásu: po ktorym zostáią Abdutámi/ to iest/ wolnemi od praw/ y iákby iuż nie grzeszącemi. BotŁęczRel IV 138. Wypuszczaią Jezuici od siebie niektorych dla wielkich y rożnych przyczyn/ wolnymi ie czynią od slubow zakonnych/ mocą stolice Apostolskiey [...]. SzemGrat 44. Przetoż tedy póki mąż żywie/ [jego żona] będzie zwána czudzołożnicą [!]/ jesliby żoną inszego mężá zostáłá: ále jesliby mąż jey umárł/ wolna jest od zakonu onego/ áby nie byłá cudzołożnicą/ choćby się inszego mężá żoną stáłá. BG Rz 7, 3. Wolny od podátków/ powinności. Liber ager: libertũ praedium. Immunis ciuitas: immune praedium [...]. Kn 1280. Barhutta pustkowie. Chłop jeden mieszka, ktory się buduje, ma wolnych lat 3, po ktorych wyjściu in anno 1666 płacić będzie corocznie fl. 40 dwiema także ratami. OpisKról 310. Sukiennicy mają folusz wolny [...] tylko tamę naprawiać, aby się nie wyrwała dla szkody w młynach powinni, od wolnego jednak na poprawę tegoż folusza z borow zamkowych drzewa płacą co rok na ś. Marcin fl. 8. OpisKról 465. Wolny, wolen [...] 3) freu, befreut von einer Abgabe [...] libre, éxemt de quelque impôt; franc et libre d'une charge [...] wolen mieszczanin od podatkow, chłop od pańszczyzny, powinności iakiey; wolne dobra; kamienica wolna. T III 2601-2602.

8. »niezajęty pracą, obowiązkami«: Wolny/ aliter. v. Nié zábáwny. Kn 1281. Powrócił moy Ksiądz Silnicki, od Wm.M.M. Páná, cùm contestatione Bráterskiey Wm.M.M. Páná Vprzeymości, y z listem, ná ktory respons, czásowi wolnieyszemu puszcząm w reserwę. LubJMan 87. Jam już sobie do ostatka głowę wniwecz obrócił, nie mając jednej minuty wolnej, ile komendując wojsko tak rozpuszczone i nieposłuszne, a jeszcze między tak wielką kupą szlachty, gdzie bez szkody niepodobna. SobJListy 53. [...] Artakses i Ewander porwali się z miejsca swego i weszli do króla, odłożywszy na drugi raz rozmowy swoje do wolniejszej godziny. LubSArtPol II, 202. W tych leciech dwóch także, od publiczniejszych zabaw wolny, dla niestracenia darmo czasu, pisałem historyą wierszem polskim o "Agnulfie i Floreście", i do druku podałem. ZawiszaPam 22. O tym dowiedziawszy się [o śmierci męża] Błogosławiona Jutta, wolnieyszą będąc, tym więcey przyczyniła uczynkow miłosiernych, modlitw y prac koło ubogich [...]. NiesKor II 590. CHOMMER [...] WOLNY dzień mieć, nic nie robić, wythnąć od robot. DanKolaDyk I, 306. Wolny, wolen [...] 5) freu von Arbeit, müssig, unbeschäftigt [...] libre, desocupé, desoeuvré, délassé, débarassé; dégagé du travail; qui n'a rien à faire. [...] wolny teraz Jego Mość; wolen iest od zabawy. T III 2601-2602.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolna głowa: [...] miał też swoie zabáwy Fáruż, fakcyie przeciwko Chrystusowi czynił, i od tych zabaw ledwie w-Niedzielę miał wolną głowę [...]. MłodzKaz II, 91.

9. »dozwolony«: Osobom podeyźrzánym nie ma być wolny do domu przystęp: to iest/ iáko są dworzanie/ nierządni pácholcy/ żacy/ báby/ żydowki/ ktore więc ná cnotę białychgłow czuwaią. PetrSEk 18. Po abdanku [Elearzy] wolne mieli mieć przepuszczenie przez państwa j.c.m. do któregokolwiek pana katolickiego. DembPrzew 81. [...] przykazujęmy, aby się tam [na wyznaczonym obszarze łąki] nikt nie ważył paść żywizny, pod wolnym zabraniem tejże żywizny i nieoddaniem, aż od każdej sztuki da winy po groszy 3 do skrzynki. DziałTWilkKutrz 186. Do zachowania onychże [artykułów] przerzeczonych frejszulcow [...] obligujęmy i surowo przykazujęmy i na to pilny dozor abo attendencją, z wolnym przeciwnych abo sprzeciwiających się ukaraniem [...] pozwalamy. DziałTWilkKutrz 194.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ rzecz wolna (sz. zm.): Jesli rzeczy przyrodzonych záżywamy do spráwienia skutku iákiego do ktorego spráwienia rozumiemy/ iż máią moc przyrodzoną/ tedy to iest rzecz wolna. SpInZąbMłot 267. Wolna rzécz/ v. Godziła. Kn 1279. ▲ wolne chodzenie: Zrzebiętá maią być przy klaczách do Swiętego Marcina/ abo poki klacza przyimować ie będzie. A potym do Stáyniey/ ná nie u wiązánie/ żeby wolne chodzenie/ y wygnánie miáły/ by y drugą Staynią/ przeciwko ich staniu postánowić/ dla przechodzenia. PienHip 9. ▲ wolne chodzenie dokądś: Do tego przyrzekliscie to Nam byli imieniem Boiar Dumnych ze ludziom Naszym y kupcom przybyciu u H[o]sp[o]d[a]ra Waszego miało bydz wolne do miasta gdzie potrzeba chodzenie wtąz y waszym ludziom do Dworu Poselskiego, a teraz postaremu Nas w tym zamknieniu trzymacie. PiasRel 52v. Dwie niedziele musiałem werezydowac ale podtytułem wiezę wpiękney stancyi zwolnym chodzeniem dokoscioła adrugie dwie Koło Trybunalskie przes List odProsiło luboby wprawdzie yte dwie odprosili Ieno ze PanSopocko Vciekł zwilna. PoczOdlPam 101.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Polakom kázdy stroy wolny. KnAd 888.

10. »dostępny bez przeszkód; swobodny«: Munsztuk dęty, otworzysty, z kotczą nogą, załamuje, wolność daje językowi, i wolne dzierżenie czyni; należy koniom dobrej gęby. DorHipTur 135. Wolny/ béz zawády. Liber exitus Kn 1281. Drogi pospolitey nikt sobie nie może przywłaszczáć y budowáć się ná niey/ ále wszytkim iest zárowno wolna do przeieżdżania. StarKaz II, 345. Spadzistość wału zewnętrzna, álbo połowę álbo dwie części wysokości wału zabiera. Gdyż większa, wolnieyszy by dała wstęp nieprzyiacielowi ná wały. Mnieysza zaś, wałby zsypowałá. BystrzInfArch B4v. Wolny, wolen [...] 4) freu, ungehindert [...] libre, découvert, qui n'est pas empêché [...] wolny, bez zawady wiazd, wyiazd, przeiazd [...]. T III 2601-2602.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolna droga: "Jeśliże - mówi [dziewczyna do ukochanego] - śmierć twoja prawdziwa, Czemuś ty umarł, czemużem ja żywa?" I już poczęła myślić, jaką raną Dać wolną drogę pięknej duszy z ciała [...]. MorszAUtwKuk 33. Podzmyz tedy bespiecznie, kendy nas same Boskie Wizerunki wzywaio, y same nieba wolną nam droge otwieraia. SzołHist 10. ▲ wolny pas (sz. zm.): O wojsku bardzo głucho, a od jmp. wojewody ruskiego cale nic: znać, że pasu wolnego nie ma. SobJListy 30. Tych Sasów Kamieniecki, porucznik pancerny Olszewskiego, starosty wieluńskiego, idąc z podjazdem napadł pod Lublinem; lecz mu się uprosili aureis precibus, i tak im wolny pas dał. OtwFDziejeCzech 238. ▲ wolny przystęp (sz. zm.): [...] o Najady! że każdy kwiat polny Zrywać na wieńce zawsze macie przystęp wolny. ZimBSiel 118. Ale jeden z nich [Kupidynów], nad insze swawolny, Kształt jej [śpiącej dziewczyny] rozpinał i do piersi wolny Oczom swym przystęp sprawił [...]. MorszAUtwKuk 160.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ dać komuś wolne ucho, zachować komuś wolne ucho »wysłuchać czyichś racji; wysłuchać czyichś racji«: Aczkolwiek tedy zá stárániem straży do przesłuchánia v sędziego żadny sposobem przyśdź nie mogł: iednák zá namową inszych rádziec/ dał mu wolne ucho. SpInZąbMłot 103. Obłapiełem go zatym za nogi pokornie prosząc aby zazdrosciwe[m] nieprzyijaciołom moie[m] wiary nie dawał, ale przynamni mnie drugie ucho wolne zachował. OssJŻyw 23.

a) »o przestrzeni, świetle: taki, którego nic nie zasłania«: [...] zatwor wpraw y zálep, oczko wolne zostáwiwszy [w ulu]. OstrorNauka Biij. Poyrzenie/ i. plac nié zásłoniony/ do pátrzęnia wolny/ Prospekt. Prospectus. Despectus ex oppido in campum [...]. Kn 808. Aby okno świátło miáło wolne lumen viuum, iáko ie zowią tá iest niczem od niebá nie zákryte bo iako z ganku przykrytego to ciemną izbę czyni te są do okien náuki y reguły náleżące. NaukaBud 26. [...] áby wschod był iásny przestronny nieprzykry, świátło ma mieć że duomi, to iest zokná tákiego ktore ma niebo wolne, y żadney od niego zásłony [...]. NaukaBud 26. [...] przysrobowáć klocek srobámi W, álbo przywiązáć do stopnia wozowego, álbo do łáwki iakiey, ták żeby spodnia dziurá klocká, wolna była na wysypowánie mąki. SolArch 99. Wolny, wolen [...] 4) freu, ungehindert [...] libre, découvert, qui n'est pas empêché [...] wolne niebo, wolny plac. T III 2601-2602.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolny plac »nieosłonięta przestrzeń w obrębie twierdzy, miejsce zbiórki żołnierzy«: [...] między rauelinami rogowemi a Rauelinami Cortinowemi place będą rowne[go] gruntu [...] ktory plac alarmplacem, iakoby wolnym placem nazywaią. NarArch 85. Alarm tesz plac [...] albo wolny plac. NarArch 87.

11. »taki, który może się swobodnie poruszać«: Wciągnieniu záś/ ná sznurách/ z rámieniá lewego/ może wisieć [rohatyna]/ żeby práwa ręká/ wolná była dla władánia. FredKon 35.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolne powietrze (sz. zm.): Ma też być miejsce obierane dla stajni, gdzieby powietrze dobre, wolne, a nie zacieśnione od smrodów było [...]. DorHipTur 79. Z takiej tedy ciasnoty i głodu ludzie chorować i umierać muszą; bo objadszy się krup, a wody na to opiwszy, w smrodzie siedząc, wiatr i wolne powietrze niskąd nie dochodzi, umrzeć musi. NiemPam 253. ▲ wolny oddech (sz. zm.): [Sól] Dycháwicznym/ y ciężko tchniącym/ z zátkánia płuc/ wolny oddech czyni. SyrZiel 400. Między innemi domowemi lekarstwy [...] zalecam ieszcze sok z Omanu y swieżego Dzięglu w Winie lub w Piwie ciepłym biorąc; momentalnie albo wiem oddech wolny czynią. BeimJelMed 585. ▲ wolne tchnienie: [Piołun] Dycháwicznych iest rátunkiem, wolne im tchnienie czyniąc. SyrZiel 340.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wolny głos »mocny, donośny głos«: Głos przéstworny/ wolny. Vox plena [...] Kn 1281. ◆ na wolne powietrze »na zewnątrz«: [...] on [Karol] się tym Czasem wrocił do Gospody Swoiey wymawiaiąc się ze go w Chłopskim domu bardzo teskno było y dlatego chąc z bolescią musiał winisc na wolne powietrze. HistŚwież 117-118. ◆ na wolną aeryją (sz. zm.) »na zewnątrz«: Naywiększe twe staranie niech będzie, żeby pacyent na aeryą wolną niewychodził [...]. BeimJelMed 63. [...] pacyenta twego na wolną aeryą niepuszczay przez kilka czasow; osobliwie nim się przelaxuie [...]. BeimJelMed 76.

12. »taki, który może się swobodnie odbywać«: [Król] stąd wziąwszy okazią, zwłaszcza maiąc pieniądze posag krolowei Jeimosci, wyiachał dlia wolnieiszego rozporządzenia z Warszawy do Strembowa [...]. VorLetSkarb 193. Lecz dla rozruchu wielkiey ludzkiey cizby Mało co słyszec; az gdy Vszli z izby Co boiazliwszy, dopiero Oycowie Wolny Słuch mieli w iey pobozney mowie [...]. OblJasGór 159. Mieymy o tem dysputę wolną, z ktorey właśnie, Ktory z tych Zakon lepszy, zrozumiemy iáśnie. DamKuligKról 191.

a) »o słowach, zachowaniu: zbyt swobodne«: WKozmienie y teraz bywa do czego wszelka przyczyna zPaniey Siostry, w ktorey nietylko nic Matki nie znac ale ani Wdowy. Vestitus, incessus procax. Słowa wolne, smiechu zbytniego nie wspominaiąc. OpalKListy 180. Czego mąz dopatrzył y iuz mu było poczeło markotno bydz, a ze widział wolne bardzo obyczaie iakie pani Młodey nie przystoią y tesknicę do Tektosagu chcąc temu zabiezec powiedział iey rzetelnie, ze iuz Oyca y Matkę opuscic powinna przy Męzu osiadszy. HistŚwież 215.

13. »o koniu: taki, którym można łatwo kierować«: Munsztuk zupełny hiszpański [...] pożyteczny jednak jest do jazdy po mieście, koniom albo raczej parepom wolnym, dobrej i postanowionej gęby, załamuje, i czyni smaczne dzierżenie, nóg podnoszenia i ozdobnego chodzenia nakłada. DorHipTur 158. [...] napisałem do swych zeby teraz in Septembre zaczał [syn] na szkołę Kawalkatorską chodzic y na wolnych koniech wprawiał się z młodu w to co własnie Kawalerowi nalezy. OpalKListy 564.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolna gęba: Munsztuk otworzysty z gęsią szyją, ze dwiema tłuczkami z czanką krótką, esowatą, ussarską - daje wolność językowi wargi subtelne otwiera, pod się łamie, koniowi wolnej gęby zejdzie się. DorHipTur 157. Trzebá by przy tym, Munsztuczki dáwne Kozáckie przywrocić, bo w nich koń, wolnieyszey gęby, y obrotnieyszy. FredKon 35.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Koń cudny y dobry/ ma mieć te seść sztuk. Cudne trzy: Kark/ Nogę/ Oko. Dobre trzy sztuki/ Wolną gębę/ Pewne nogi/ Czułość. PienHip 6. Koń ma być czuły/ nog pewnych/ y gęby wolney. RysProv 43.

14. »słaby, lekki, delikatny«: Powiedali nam starcy, że tak wolnej zimy i coby tak krótko trwała, od sześcidziesiąt lat nie było, i dziwując się, rozumieli, że z Litwą tak łaskawa przyszła. NiemPam 131. Trzeci Dzięgiel polny/ álbo wodny [...] smáku y zapáchu wolnieyszego od pierwszego [dzięgielu wielkiego] SyrZiel 86. [Rugier] Obracał twarz na wiatry przynoszące chłody Ktore z wolnem szemraniem wierzchy drzew ogromnych Trzęsły lip sosien, bukow y dębow niezłomnych. ArKochOrl 56. [Zalecenia dla opiekuna syna] Wina także jako najskromniej i najwolniejszego zażywać mu kazać. ŁugowPodr 334. I ten ci to iest stan duszy opłakány/ podobny hektyce/ albo ukrytey gorączce/ ktora im iest wolnieysza/ y lżey tráwiąca; tym pewniey v Medykow zwątpioną iest y nie uleczoną. BujnDroga 71. Zima [...] z początku sucha, mroźna, potém wolniejsza, w śniegi obfitsza. OwsRocz 45. Lekarstwá purguiące w kátarze służyć mogą ále bardzo wolne [...]. PromMed 90. Ktoby chciał mieć wolnieyszą [wódkę], niech miásto gorzałki przyda wodki Rożáney [...]. CompMed 669. Wolny, wolen [...] wolny mroz; wolna zima; wolna to była bitwa. T III 2601-2602. Spanie głębokie názywa się Lethárgus, ktore bywa wolnieysze y mocnieysze, wolnieysze może bydź uleczone, ále mocnieysze bárdzo rzadko. VadeMed 133. Czopki [...] Robią się rożne iedne wolnieysze, drugie mocnieysze. VadeMed 323.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wolny ogień: [...] wtrzeciey pátelli rospuść w occie Gálbán/ y Ammoniák/ nád bárzo wolnym ogniem/ żeby namnieyszego przypalenia czuć nie było [...]. SyrZiel 259. [Perillus] vrobił wołu miedzianego z kárkiem záłamánym/ iż kogobykolwiek w tego wołu włożywszy ná wolnym ogniu męczono/ tedy wołánie iego y nárzekánie miáło reprezentowáć ryczenie wołowe. StarKaz 524. Nie kocham tedy? Ach, do samych kości Wolnym się ogniem spuszczam i topnieję. MorszAUtwKuk 185.

a) »luźny, słabo napięty«: Wolny/ nié tęgi. Laxus arcus: laxi rudentes. [...] Laxae habenae [...]. Kn 1281. wolny łuk, relaché KulUszDyk 222. Animuszow Ludzkich/ jáko dzielnych Koni/ wolnym powodem łácniey záżyjesz. DobrGram 446.

◼ Przenośnie: ◼ Názbyt mię WM. chwalisz/ affektowi w tym swemu wolne wyrzucáiąc wodzá [...]. OpalŁRoz A3.

b) »luźny, obszerny, wygodny«: Wolny, wolen [...] 7) geraum als ein Schu [...] large, qui n'est pas étroit, qui ne serre pas; commode à l'usage. [...] wolne trzewiki nosić; wolna suknia. T III 2601-2602.

15. »rzadki; miękki«: Rozmáitego też kształtu tám rudę náyduią/ Ktorey wielką obfitość záwżdy wykopuią Z Zięmie: Lecz w każdey gorze iest iey własność insza/ Iest twárda żeleziwa/ iest też y wolnieysza. RoźOff 104. [...] w iákie naczynie wbic pięc swieżych iáiec, mąki do tego przymięszác przenney y oliwy trochę, iák ná iákie wolne vczynic ciásto, tym wszystkę pomáżác plec [konia], y nogę ász do samego kopytá á z tego do trzeciego dniá nie obmywać [...]. HaurEk 52. Jeżeli stolce bywáią wolne, álbo womity czásem dobrowolnie nápadáiące, dobry znak. CompMed 316. Smaż do konsistentiey wolney, to iest: gdy pocznie lipnąć, álbo gęstnieć [...]. CompMed 595.

16. »lekko ciepły, letni«: Galenus tedy mowiąc o ciepłych wánnach/ troiákie one bydź powiada [...]. Pierwszą kładzie wolną/ ktora áni iest zimna/ áni gorąca/ áni też ciepła/ ále ták vmiarkowána/ że nic w oney zbytnie nie czuć [...]. SykstCiepl 43. Ciépło wolne/ Ciépły wolno/ vide Létni 1. Kn 81. [...] kłádź tę máteryą [utłuczone migdały] ná opłátki grubo iáko pálec/ á długo iáko członek/ wsadź do wolnego piecá/ á gdy się przyrumieni/ wybieray [...]. CzerComp 91. EAU [...] Eau tiede. Tepida aqua. [...] Woda letnia, wolna wywolniona wylecona. DanKolaDyk I, 488. Wolny, wolen [...] 10) laulicht [...] tiéde, qui est entre le froid et le chaud. [...] wolney przynieś wody. T III 2601-2602. [...] ieżeliby zaś gorącość w sobie miał chory to iest poruszenie cholery, niemaią się dawáć rzeczy gorące, ále wolne [...]. VadeMed 107.

◼ Przenośnie: ◼ TIEDE, se dit figurément, pour celui qui se ralentit dans sa dévotion [...]. Tepidus, Remissus. WOLNY oziębły ostudzony co do Nábożeństwa. DanKolaDyk II, 537.

17. »powolny, niespieszny«: Y záprawdę experientia pokazáłá/ iż Káwálleria Niemiecka nie służy do pogoniey/ áni też do vciekánia/ dla lenistwá swego y wolnego biegu. BotŁęczRel III 51. Wolny/ nié prętki. Lentus passus [...]. Kn 1281. Ktoby dał ná vrząd zrobić koło, do dźwigánia ciężarow w gorę, niech mu Kołodziey piasty nie wierci, aby w końcach iey, rysami obwiedzionymiey czopy żelazne bydź mogły, ktoreby osádzone ná swoim wiązániu, wolnieysze obracánie sprawowáły, niżeli drąg w piáście. SolArch 7. Niech będzie strugá, álbo rzeká, wolna, albo bystra, ktorey chcesz zważyć skok wody, wdaney odległości, náprzykład w łokci 50. SolArch 140. Stały te wojska kilka dni, a potém wolnym marszem pomykały się ku Krakowu, po kilka dni postawając na miejscu, póki się nie rozłożyli na zimowe kwatery. OtwFDziejeCzech 162. Wolny, wolen [...] 8) langsam, leicht, gemächlich [...] léger, lent, qui n'est point véhément, qui n'est point vif. [...]. T III 2601-2602.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ iść wolnym krokiem: [...] wnet z gory bydło pospądzáne/ Wolnym krokiem ná brzegi idzie roskazáne. OvOtwWPrzem 99. Owiec y bierek trzody nie zmierzone okiem Razem pasły, razem szły, ale wolnem krokiem [...]. PotWoj 73. Wolny, wolen [...] wolnym, nieprętkim szli krokiem [...]. T III 2601-2602.