Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »o płynach: gotować się, bulgotać, znajdować się w stanie wrzenia, parowania«:

Rekcja: w czym

Też háłun tárty z białkiem iáiowym świeżym/ trochę wespoł zágrzawszy/ áż tylko wrzeć pocznie/ odeymi wnet/ á vstawicznie mieszay/ áż ostydnie/ tym lice pomázuy/ á do trzech dni spędźisz zmázy z niego. PedSleszTajem 44. Puścisz zaś tę wodę czopem z wanny do niektórego naczynia, jako wyżej uczyniłeś, a jako się rozpuści, niechaj wry, aż się skrzepnie. AquaPrax 438. Wre co w-gárcu/ wárzy śię. [...] Coquitur aliquid, [...] Feruet vinum, [...] Quamuis igni exiguo properata maderent. Vndat aqua calefacta. [...] Feruesco, [...] Possénte seriae feruescere. Kn 1289. Brzmią płatnerskie wárstáty/ ći stáre páłásze/ Owi cudzą páncerze/ y śmiáde kárwasze: Burzy się chuć we wszytkich/ co żywo do broni/ Y podobnych do boiu ruguie się koni. Rownie gdy więc z drew suchych ogień náłożony/ Panew wody sowitą przeymie z káżdey strony: Wre vkrop bełkotliwy/ á sápliwe piány/ Obłok dymu czarnego burzy ná przemiány. TwarSLeg 18. Wrę, wre, (wrze) wrał, wreli, (wrzał, wrzeli). 1) kochen, sieden. [...] 1) bouillir, bouillonner. [...] § 1) gdy wre woda z garca wybiega na wierzch. [...] T III 2619. Weź butel z noskiem cieniuchnym y trochę zakrzywionym, nalawszy ią wodą kwiatów pomarańczowych, albo wódką lawendową, postaw nad ogniem lampy iakiey, skoro likwor wreć pocznie, zaraz uyrzysz wychodzące obficie wapory, które cały pokoy napełnią bez znacznego umnieyszenia Iikworu. BohJProg I 104.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ woda wrze: Weźmi garnek polewány nowy czysty/ nápełni go oliwą świeżą/ nie smrodliwą/ y wpuść weń żywego węgorzá/ potym oblepiwszy nákrywkę dobrze ćiástem/ żeby nie wychodźiłá párá/ wstaw ten garnek w koćieł wody/ á niech wra oná wodá/ poki się węgorz rozwárzy y w oliwę obroći/ to iest około godźin dwánaśćie. DorHip II Nij. Iest też tám iedno źrzodło ku gránicom Węgierskim/ w ktorym wodá wre y pryska vstawicznie. BotŁęczRel I 125. Gdy się te iámy nowe ogniste ná brzegu morskim/ y indźie/ otworzyły/ á rzeká też oná ognista/ częśćią w toż morze wpádáć poczęłá; morze ták się rozgrzało v brzegow onych/ że iáko w kotle/ w nim woda wráiąc/ hániebną rzecz ryb pozábijáłá: ktorych pełno pozdycháłych po wierzchu pływáło. SzemZapał B3v. 27. Czemu gdy wre wodá z gárcá wybiega przez wierzch? Zbytnim ćiepłem wodá odmięnia się w powietrze, á iedná kropelká wody w wielką część powietrza, y tę wodę nápełnia ią, á mieyscá potrzebuiąc większego, z gárncá wybiegáią y wodę wyrzucáią, y z tąd bąbele we wrzący wodźie się czynią. TylkRoz 53. 75. Co gdyby wyraźniey poznać się dało, przykładem następującym objaśnię: Woda do ognia przystawiona, po niejakim czaśie wre: z tąd poznaję iz ogień jest przyczyną, że woda wre. NarbuttLogika 114.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wrzeć jak w kotle »atmosfera niepokoju z krzątaniną i krzykami«: Chlebem á wodą pod miárą karmili Ciáła/ á biedy dośc z ciáłem zażyli/ My y nie gołym chlebem go karmimy/ A ieszcze ciepłym trunkiem podpalimy/ To wre iák w kotle nie wleiesz li wody Chłodney/ to pewna nie będziesz bez szkody. BaranLut 397. ◆ jako w bani wrzeć »atmosfera niepokoju z krzątaniną i krzykami«: Iáko Iánczárowie w Mieśćie, pieniężne ná dźień Vłafy odbieráią. Co młodszy mniey, co stárszy więcey: ná czwierć tákże máiąc swoie salaria osobne. O czym zrázu milczeli/ twárdo ouzdáni Pánską rewerencyą: Wszákże iáko w báni Wrzáło to pod pokrywką. TwarSLeg 55.

a)przen. »być poddanym procesowi gotowania«:

Rekcja: przy czym ‖ w czym

Zástaw koćieł/ Panewkę. Iużći ryby wráją. Więc niechay pięknie wywráją. VolcDial 42. A Tym czásem/ gdy ták mężnie/ Másy tłuką leżące; Ondźie siárká wra potężnie/ Panwie/ kotły/ gorące. RaderBrudOst E5. Wrą potrawy przy ogniu, żołądek też nasz ie warzy swym ćiepłem y innemi włásnośćiami, á miasto ognia wątroba żołądku iák przy garncu leży: to wárzenie trwa około godźin czterech, y potrawa obraca się w máterią rzadką iak kaszkę iaką, ktorá się zowie chylus. TylkRoz 229. Czemu w niektorych wodách mięso wraiąc czerwienieie? Toż się dźieie gdy w kotle nie pobielanym wre, co iest iedną trućizną, á to dla iedneyże przyczyny, to iest dla koperwásu ktorego miedź y takowá wodá pełna. TylkRoz 238. WEś wodki Páráliżowey co potrzebá, przyday do niey oleyku Bursztynowego, álbo Rozmárynowego, náćieray tym Twarz záráźoną, kilkákroc przez dźień, przytym w uśćiech często mástykowáć Gorczycą białą, płokáć też ustá wodą, w ktoreyby wrzáłá Szałwiia, Rozmáryn, Tátárskie źiele: iednák przytym trzebá się przepurgowáć. CompMed 87. Albo też ley go na wapno, nie gaszone, ieśli szypieć y wreć będzie, znać że zwodą. ChmielAteny III 487.

b)przen. »o naczyniach: zawierać gotujący się płyn«: Ognie kominem widáć iákie bez máłá/ Gdy ludna Troiá gorzáłá. Tu gárce wreiąc mruczą/ sam kotły z miedźi/ A w kożdym pełno gawiedźi. KochProżnLir 202. Wrzały cztery bánie v ognia, z potráwámi w kuchni rodowitego Plánety, ktory záwsze száfuie godźinámi, bániá iedná byłá żelázna, druga srebrna, trzećia z ołowiu, á czwarta ze szkłá przezrzoczystego. AndPiekBoh 37.

c)przen. »bulgotać, mieć wzburzoną strukturę jak gotujące się płyny«: Szosty ogień iest Błyskawica: iest exchalacya álbo wyżey chmury álbo wsamey chmurze przez kollizyą álbo przez antiperisthasim od zimna zapalona. Jáko gdy proch álbo żywica ztarta ná mąkę od płomienia swiecy płonie. [...] Gdy exchalacya iest słaba bez grzmotu niknie. Gdy iest tęga, wre w chmurze, iák rozpalony kámień w wodzie y grzmot zprawuie. BystrzInfElem T. Każdy węgiel z drzewa stłuczony na proch, położony na soli suchey Alkali arcy czystey i rosłopioney w rospalonym tyglu, rospuszcza się wrząc niezmiernie. DuhMałachJSpos 10. Gdy iuż cukier wrzeć pocznie, a piana w górę idzie; zbiera się taż piana powoli, przylewa się nieco zimney wody, aby wszystka weszła piana, y to póty się dzieie, póki tylko piany stanie, y dopiero cukier wre poty, póki ciągnąć się niepocznie; a potym się chłodzi. SimInf 59. Jak woda w garku, tak żelazo wre w zaprawie. CourtBuchuOsińNauka 288.

d)przen. »o akwenach: przelewać się z dużą siłą, pienić się«: Toż widźimy y w moszcżách. ábo wiem iż iescże iest wiele ćiepłá w nich/ tedy wreią: y winá poki ieszcże máią ćiepło w sobie wrodzone tedy trwáią: iáko skoro wywietrzeie w nich/ álisz záraz winá kwáśnieią. SykstCiepl 92. Źrzodło jest woda ciekąca i niby kipiąc albo wrząc z źiemi wytryskająca, Bagna Paludes są wody stojące, błotniste, gniłe, ze dzdzow albo sniegow lub też drobnych potoczkow zebrane, które, mianowicie w suche lata, łatwo wysychają. KarpińHLeks a4v. Słońce chmurą zasłonione, Wichry srodze roziuszone, Wszystko łamią, wszystko psuią, Domy, Kościoły ruynuią, Dęby krzepkie upadaią, Pałace się wywracaią, Rzeki wrą, burzą się srodze, Cały okrąg świata w trwodze, Ptaki w gęstwę się schraniaią, Zwiérzęta w lot uciekaią, Bydło wiérzga, biega, ryczy [...]. MarewWar 7. Uczyni że będźie wrzáłá głębokość morzá iáko gárniec, y uczyni iáko gdy máśći kipią. BW Hi 41, 22.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ morze wrze: INsze poruszenia morskie mogą się názwáć párticulárne. A te częśćią przyczynę máią od sámegoż morzá swego/ częśćią zinąd. Pierwszego rodzáiu są wody bieżące ábo currentes (ktore się znáyduią ná śrzodku morzá) drugdźie mniey/ drugie więcey bystre: więc Scilae et Charibdes, kędy się morze obrácá w około/ y wre bez przestánku/ á to dla rozmáitych własnośći mieysc. BotŁęczRel II 17. W Carogne gwałtowne [trzęsienie ziemi] trwało 5 minut, wzruszyło wszystko, ale nic nieobaliło: morze wezbrało, wrzało, podnosiło się y opadało 7 razy. BohJProg II 204. W niey się zielenią lasy, w niey się łąki śmieią, Grzmią pioruny, wrą morza, dmą wiatry, dżdże leią: Pasą się kotne trzody, młode kózki skaczą, Zamki zwalone, w gruzach wielkości swey płaczą. DmochSztuka 5.

2.przen. »okazywać silne emocje, najczęściej negatywne: zdenerwowanie lub gniew, burzyć się«:

Rekcja: komu; na kogo, przez co; między kim ‖ w kim, w czym

Y tám wre/ y sám wre. Ouidius. RysProv K2v. Chráp/ chráp ná kogo mieć/ vide Gniéwam się. Wrę. Kn 70. Iużli w krwáwey pogánin pastwił sie zaćieczy/ Kto iego ćiemne szláki miał ná większey pieczy: Iużli izbá Poselska wrzáłá prze niezgodę/ Kto y nád nich gorętszy był o iey swobodę? TwarSLeg 6. To ty potym Tomaszu iáko widzę zechcesz ábyś sercem Páńskim iákoć się będźie widźiáło wladnął? zechcesz wiedźieć do kogo zkłonione, co w-nim wre. MłodzKaz I, 32. In principio erat verbum, to Christus właśćiwie, że ná początku iest Słowo: nie przeto ludźie że Pan potulny, Rządcá nie ánimuszowáty, názwiská podłe biorący, iuż trzebá nim gárdźić, pod tákimi pokrywkámi, wre Páństwo. MłodzKaz I, 68. Wre zazdrośc, dawny się gńiew wręce wraca znowu. SenBardzTrag 116. Więc czasem namilejsza Pani W rozmowach z swoim sługą Kawalera gani, A czasem go wynosi prawie pod obłoki Rożnemi go podchodząc kunszty i przeskoki, Chcąc wyczerpnąć, co w nim wre, co sie w nim zamyka, Jeśli z nią w kontr nie pojdzie i do miłośnika Nie wzdrygnie sie poselstwa. KorczWiz 20. Wrzáło to nieszczęśćie przez wiele tyśięcy lat. DziewOwoc E2v. Santa: Uchoway Boże buntów: Hetmani, Posłowie I woyska gromadzą się, do broni stawaią; J coś iestami robią. Coś między niemi wre. Zawczasu zabież złemu, i buntowi przeszkódź Albo Leona zabiy, albo go uwolniy. FilipLeo 44. [...] książę kanclerz nie tylko nie atakował honoru naszego, ale owszem niewinnym się czynił, jakoby nam żadnej lezji honoru nigdy nie czynił i nas jakoby weksatorów honoru swego prawem prosekwował, które żałoby księcia kanclerza w tym czasie były czynione, kiedy i największa złość jego wrzała, i największa do zemsty moc w trybunale Flemingowskim była. MatDiar 805-806. Wre mu serce na niego. RzewWKras 206. Wrę [...] 2) erhitzet seyn, kochen, als das Blut. 3) sich entzünden, um sich geifen. [...] 2) bouillir, étre chaud comme le sang; s'échauser, s'augmenter avec chaleur. 3) fig. étre alumé, étre embrasé; s'enflamer, s'alumer, prendre feu. [...] 3) wre zaiadłość w pospolstwie na niego, woyna, rozruch w całym państwie. [...] wiem co w nim wre. ich weiß was is ihnt steckt. je sai de quel bois il se chause. T III 2619. W oczach iego iakowaś zapalczywość wrzała! GursWiersze 121. W zgodzie karci duchownych, coby oświeceniem Powinni bydź Narodu, staią się zgorszeniem: Między Obywatelami wrą brzydkie niezgody, A Kraiu co raz więcey szwankuią swobody. DmochSztuka 35. Na duchu Religii wszystkie Państwa Chrześciańskie wrzały woyną wiary, w zamierze utrzymania się przy Palestynie. JezierGowórek 10. Na to zamieszanie, a z gruntu prawie Rzpltej naszej poruszenie patrząc, słusznie każdy wezdrgnąć się i poruszyć musi, już bowiem to, co w ludziach długo wrzało i zbierało się dawno to na sejmikach, to na sejmiech teraz przeszłych, w Stężycy pierwej, potym w Lublinie wywarło się na jawią i już nam urodziło rokosz [...]. ZdanieSzlachCz II 414.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ krew wrze (sz. zm.): Z przyrodzeniá w kim krew wre/ powietrze pánuie/ Rad nowin często słucha/ rad y pożártuie. OlszSzkoła D4v. Wre krew w młodym, wżdy wino, wielką czyniąc szkodę Zdrowiu i substancyjej, pije jako wodę. PotFrasz2Kuk II 302. [...] Kasztelan Lubaczewski [...] nieustraszone niosł záwsze serce, ktorego krew w heroicznych Pana nászego żywo wre dotąd piersiach. DanOstSwada 43. Iáko iedná w wszystkich Was bráci, krew Królewska wre, ták spolna słáwá Być powinná. JawJon 19. Wrę [...] 2) wre krew w żyłach [...]. T III 2619. Do kochanego Stasia wzdychało serce moie. Od naypierwszych momentów mego z Zośką poznania. Krew wrzała. Schło ciało. SzymańSZośka 16. ◆ gniew wrze (sz. zm.): Słyszałbyś beł, przysięgę ja tobie, od niego Insze słowa, gdyby gniew nie wrzał w sercu jego. ArKochOrlCz II 375. Ták gdy stroi mowę: Biegł Itys do máćierze/ tenże wetknął w głowę/ Coby wypráwić możno nań srogo wglądáiąc/ W Tátuskáś się/ prawi/ wlągł więce nieprzydaiąc/ Záłosną knuie zbrodnią: wre gniew táyny w głowie. OvŻebrMet 156[146]. Na reszcie, kiedy wycisnął swe groty, Kiedy wypróżnił wcale saydak złoty; Wrąc gniewem cały, rzuci się morderca, I mknie, by strzała, do samego serca. KniaźErot 136. Wrą gniewy, pokoy niknie; i łączą się mocy; Zachod grozi Wschodowi, Południe Połnocy. Nas ieśli pamięć krzywdy do zemsty zapali; Ta przeważy, do którey miecz przydamy szali. TrembSGość 8.

3.przen. »kotłować się, szybko się przemieszczać w różnych kierunkach; ścierać się, trwać w zgiełku i zamieszaniu«: Wre co/ tr. Burzy śię. Flagrat bello tota Italia, [...] Ferueo, [...] Fora litibus feruent. Feruere media breui per tertiam. [...] Ardet bello Syria: ardet communi incendio prouintia aliqua: ardet studio belli. [...] Tument negotia [...]. Kn 1289. Lecz i naszych beze krwie nie potka wygrana: Tameśmy połockiego zbyli kasztelana, Tam nam śmierć Zienowicza ozionęła, kędy Pogańskie mieszał szyki, gęste targał rzędy, I przodując Pogoni litewskiego księstwa, Kędy największa wrzała bisurmanów gęstwa, Zienowicz poległ. PotWoj1924 198. Wre srogi zaboy; y co w niepoznaniu Mogło się było na złe wrogi złozyć Temusmy sami winni w powitaniu Ze się na swoich nie przestaiem srozyć. LucChrośPhar 109. Ten, według rozkázu, Czynić musiał, lub táił politycznie z rázu Tego, coby nas było w tym rázie zmieszáło, Choć snádno wnieść mogliśmy, co w Stámbule wrzało. GośPos 89. Wrę [...] 4) wimmeln mit einem Getöse. [...] 4) fourmiller, grouiller aver un bruit. [...] 4) wre mrowisko. T III 2619.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bitwa wrze (sz. zm.): Lecz gdy bystrem okiem Postrzegły, iż się w polu lud kupi szerokiem, Ledwie najrętszych koni, jak wściekłe, dosiadły, Zaraz, gdzie najgorętsza bitwa wrzała, wpadły. ArKochOrlCz III 186. Raz bron patrzą spiżanych, prędkiemi nogami Obbiegając mocny mur z dużemi basztami; Potem, kędy wre bitwa najniebezpieczniejsza, Wpadają, nie trwoży ich strzelba najgęściejsza. ArKochOrlCz III 211.

4.przen. »robić wrzawę, krzyczeć, hałasować«: Widziałbyś tam był serce, widziałbyś był męstwo Starych onych Sarmatów, jakby już zwycięstwo W ręku mieli; jakobyś w pełne dmuchnął ule, Ci szable na musaty; strzelbę drudzy w kule Dyktują; wre tryumfu, wre wygranej pewien Obóz, jakbyś na ogień suchych nakładł drewien, Kiedy im ich wodzowie, doświadczeni w raziech Marsowych, w pradziadowskich stawiają obraziech Rycerską cnotę, której niestrzymane ostrze Orła swego od morza do morza rozpostrze. PotWoj1924 114. Wrzały ieszcze okrzyki w wielkiey Posłow ciżbie Ták że ie w Senatorskiey dobrze słyszeć izbie, A że w cel, wktory y Krol y senat, godzili, Od Woiewodztw Posłowie tenże utráfili, Nádźieia, że zamysłom tym Bog rękę poda, Ktore trzech stánow ztwierdza iednostaina zgoda. GośPos 30.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ miasto wrze (sz. zm.): Syn za ojcem dobył szpady, A w tym co żywo do zwady, I tak się rozgorgolili, Jakby Babilon walili. Miasto pod ich gwarem wrzało, A tumultu nie skarało, Choć się sami zapisali, O tumult protestowali, Że w ich zborze zstał się rano, Gdy Boga wszędzie błagano. DolNowKontr 318. Wre miasto w trwodze i bez odpoczynku okrutnem grzmotem kartaony huczą. PotMuzaKarp 27.

WRZĄCY
im. przym. czyn.

Warianty fonetyczne: WRZĄCY, *WREJĄCY, WRAJĄCY

Formy: lp M. m wrzący; ż wrząca // wrająca; n wrzące; D. m wrzącego; ż wrzącej; wrzący; n wrzącego // wrejącego; B. m nżyw wrzący; ż wrzącą // wrającą; n wrzące; N. m wrzącym; ż wrzącą // wrającą; n wrzącym; Ms. m wrzącym; ż wrzącej; wrzący; n wrzącem; lm M. nmos wrzące; D. wrzących; B. nmos wrzące; N. wrzącemi; Ms. wrzących // wrających

Znaczenia:

1. »o płynach: wrzący, gotujący się, bulgoczący«: Tak sie rozje o wiarę z miłości gorącej, Aż mu z oczu łzy idą od polewki wrzącej. SynMinKontr 199. Jákoby kto Arsidę wrzącemi zlał wáry Ták zbladł; pięknieyszych kładą y trupow ná mary: Z drżących mu rázem cugle wylećiáły ręku, Spadłby y sąm, ále się trochę trzyma łęku: Do Gelanora nie śmie rzec iednego słowá, Zda mu się że go tylko ná świećie połowá. BarPotArg1697 35. Więźniow kocyt płáczliwe zátámował dumy, Y wrzącego ućichły Flegetontu szumy. ClaudUstHist 6. Jeżeli do pićia piwa przyzwyczaiony iesteś, to piwem wrzącym zalać możesz Rhabarbarum zamiast wina, a kiedy w poł wypiiesz tego trunku, to znowu tyle przyliy, ile upiłeś, po drugim przylaniu piy do reszty, a ieżeli pozostałe Rhabarbarum mieć wsobie będźie ieszcze moc, to przyleway potym wrzącego piwa, poki istotę w nim miarkować będźiesz. BeimJelMed 176. Ten co Chrześcian w futrá zwierzęce, czy w skory Zászywszy psom zgłodniáłym dáwał, rzucał z gory, W oleiu wrzącym nurzał, o okrutne zbrodnie! JaklWiad 16. Oczywiście każdego czasu upatrzyć możemy, że w rozciekach wrzących od ognia odstawionych, tym bardziey zmnieysza się gorąco, im bardziey poruszenie cząstek ustaie. LisikFizyka 299. W dalszym zoleniu, którego liczba nie określa się, to na przemian zachować należy, aby płótno raz suche, drugi raz mokre w ługu nurzane było, z tą różnicą: Ze gdy na sucho zolić się będzie, ług wolny; gdy na mokro, ług ma być wrzący... OstrowTRob 84.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wrząca woda (sz. zm.): Zbytnim ćiepłem wodá odmięnia się w powietrze, á iedná kropelká wody w wielką część powietrza, y tę wodę nápełnia ią, á mieyscá potrzebuiąc większego, z gárncá wybiegáią y wodę wyrzucáią, y z tąd bąbele we wrzący wodźie się czynią. TylkRoz 53. Z domu czarownica wyniść nie może, gdy miotła będzie we drzwiach położona; á zaś iey włosy, igły, albo podkowki w wodę wrzuciwszy wrzącą, zaraz tam przybywa ona, mowi Delrio. ChmielAteny III 266. Do poięcia tego wiedzieć należy. Naprzod iż wody wrzącey gorącość iest 220 grad: według termometru Sarentheina. BohJProg II 258. Nalanie Infusio. Nazywa się to ktore iak Arbata wrzącą wodą polewane bywa, Kwiecia warzyć nie należy, bo częścią swą siłę tracą, częścią tym gotowaniem nieprzyiemnego smaku nabywaią właśnie iak Herbata [...]. TisPerzPorz 121. ▲ wrzący ukrop (sz. zm.): Kámień ták z nyrek iáko z pęchyrzá krząc/ moczem wywodźi/ wźiąwszy go ze wszystkim z dobrą garsć/ á drobno pokráiawszy w poł gárncu winá dobrego námocżyć/ z wierzchu dobrze zálutowáć á w kotle ábo w panwi vkropu wrzącego wárzyć przez trzy godźiny/ y tey pólewki ráno y ná noc ćiepło po kubku pić káżdego dniá. SyrZiel 66. Mowić więcey chcącemu/ Medea vćięłá Z sowy głowę/ y tułow w vkrop wrzący pchnęłá. OvŻebrMet 171[161]. Y ták pisze Baroniusz z Grzegorzá Turoneńskiego wźiąwszy/ iż gdy Heretyk ieden dysputował z Kátholikiem/ ktory trzy osoby w iedney istności Boskiey wyznawał/ á nie mogł przełomić vporu Aryáńskiego: kazał przynieść vkropu wrzącego gárniec/ y wrzućił weń z pálcá swego pierśćionek/ mowiąc: iż kto z nas wyimie gołą ręką ten pierśćionek/ á nie spárzy się/ przy tym niechay prawdá zostáie. StarKaz 11. Pij zawsze wrzący ukrop, ogień łyżką jadaj, Szczeryś trup już. PrzetObBar I 398. ▲ wrząca smoła (sz. zm.): [...] ná żołnierzá zabáwionego robotą náćierali/ wież nászych wysokość/ ile ich ná káżdy dźień wzwyż rownał wał/ swoich wież v wierzchu przyczyniwszy tákże rownáli/ podkopy od nas vczynione opalonym á v końcow záostrzonym drzewem/ tákże smołą wráiącą/ y kamieńmi okrutnymi trudnili/ y ták do murow przystępu bronili. CezWargFranc 167. Miasto gumy/ będźie tám wrząca smołá/ siárká: Miásto Pánny do stroiu/ stroić będźie Parká. ŁączZwier B2v. PIERWSZY diaboł. Nic miłosierdzia – Wrzucić go w smołę wrzącą. CHWALIBURCA. W smołę wrzącą – Ah! wspaniałe diabły; więcey mieycie ludzkości. ShakZabłSam 113-114. Iedzą ołow rozpalony, piią smołę wrzącą, y cierpią większe bole, niżeli tu ná świecie są naycięszsze podagry, chiragry, kámienia, bolenia zębow; ponoszą większe męki, niż okrucieństwa wszystkie, ktore Męczennikom Swiętym tu ná świecie zádáwáli tyranni; WitkJSyn I.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ źródło wrzące: Z tego zrzodłá záwsze istotnie wrzącego [...] / záwsze spułistotnego/ ábo nie płynie: Ieśli nie płynie co záwsze spułistotnego/ toć Syn Boży nie iest Zrzodłem záwsze istotnie wrzącym/ co iest przeciw Cerkwi S. mowiącey/ y wyznawáiącey/ że Chrystus iest zrzodłem záwsze istotnie wrzącym. RutkaZgoda 11 nlb. Nauczyła y S. Cerkiew Wostoczná, ktora Chrystusa, názywa Zrzodłem wiecznie ćiekącym, ábo wrzącym, tak mowiąc. (Prisnosuszczno kipiászczyy Istocznycze Chryste Boże nasz.) RutkaGoliat 41[51].

◼ Przenośnie: ◼ Wszyscy wrzących łez rzucą gorące granaty Na Turków przed wielkiego Twórce majestaty; Wszyscy się chcą z nimi bić, z tak wdzięcznej przynęty Zabrzmi głośno po całym wojsku pean święty Bogarodzice; przez nię chcą Syna ubłagać, Żeby swoich chciał stwierdzić, nieprzyjaciół strwagać. PotWoj1924 135.

a) »poddany procesowi gotowania«: Zywokostu suszonego na proch stluc y [...] wysypac go w garniec wreiącego miesa, tedy sie wszytkie sztuky zrostą y zgarnca dobyc go prozna. GrodzMisc 120b. Ieżeli wino ná Kápustę dobrze pić/ łácna probá; wpuść we wrzącą Kápustę trochę winá/ záraz odsurowieie/ ábo rácżey ztężeie/ zkąd poznáć/ iż ieżeli iey ogień w garku nie zmiękcży/ á coż słáby y delikácki żołądek/ robotnym y sztuká słoniny w niey nie zászkodźi. HercBan 51. 104. Czemu mięso warzone bielsze niż surowe? Gdy co wre, dostawa się iáko owoc ná drzewie, w ktorym co słońce spráwuie, to ogień wrzeczach wráiących. TylkRoz 237. Item warz w wodźie Bylicę, Dźiewánnę, krwáwnik, Bukszpan, wstaw z gárcem wrzące do stolcá, niech chory śiedźi nád párą, dogadzáiąc áby nie było gorąco. PromMed 51. Włoż go w wapno nie gaszone, poley wapno też wodą, tedy wgorącu wreiącego wapna wlot ukipnie. ChmielAteny III 510. Niepoprawne zródło .

b) »napełniony gotującym się płynem«: Garnek (wrzący) abo w garku glegoce. DudzZbiór 20.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wrzący kocioł: Próżno ojca, żeby się z długich lat wypocieł, Kładą żywo we wrzący Pelijady kocieł; Prawieć go wypociły swą biegłością w czarach, Że z kotła w grób iść musi, nie bywszy na marach; I ten, choć go Bóg raczył tak ubłogosławić, Jak się rzekło, chce jeszcze na świecie poprawić. PotFrasz2Kuk II 486. 3. Czemu wodá w kotle wrzącym gorętszá na wierzchu niż v dna? Wodá gdy się grzeie, ćieńczeie, zá tym ná wierzch idźie, á ćięższa y grubszá ktora iest nie zágrzana ná doł vpada. TylkRoz 8. ▲ wrzący garniec (sz. zm.): Rozgá tedy świeża y kwitnąca znáczyłá/ pokaránie Boże przez nieprzyiaćielá rącze y gotowe. gárniec záśię dobrze ogniem obłożony y wrzący/ pokázował gniew Boży bárzo rospalony/ ktory ná kształt gárncá wrzącego y kipiącego/ rozmáite plagi y karánia ná lud on niebáczny wylać miał. BemKom 8. A już hałła tatarskie, jaki wrzące garce Bełkot czynią, zagłusza; już poczyna harce, Już się błyśnie po płaskim bystry bułat błoniu. PotWoj1924 135. 11. Znozdrzy iego wychodźi dym, iáko gárncá podpalonégo y wrzącégo. BW Hi 41, 11.

2.przen. »bardzo gorący«: Y tak wprowádziłá go do domu bárzo ciemnego/ w ktorym vyźrzał straszliwe dyabły/ niosące panew ognistą/ w ktora wrzućili duszę iednego sąsiádá iego dobrze mu znáiomego/ y duszę żony iednego ktory im tákże był znáiomy/ á tám ie smáżono y obracano bez przestanku we wrzącym kruszcu. ZwierPrzykład 183. A to wszytko częśćią przez ćięszki y wrzący on popioł z ogniem; częśćią przez kámienie y ogień ábo śiarczystą wodę: częśćią przez to wszystko zárázem. SzemZapał C. Wiele opalonych; wiele okaleczonych zostáło; inni iáko murzynowie czarni popiołem onym smrodliwym wrzącym lekko dotknieni/ poszpeceni chodzą. SzemZapał C. Iágody wzdęte/ ćiáło ciężkie/ y biiące/ Mocno á prędko pusty/ bolem czoło wrzące. OlszSzkoła Ev. Len ná wáłeczkách skręć i záwiąż/ i ták skręcone włoż na krotki czás w też sádze wrzące. SekrWyj 155. Aleć mu tego wytchnie w goręczszym pożogu, Kędy, kogo tu żądza cielesna nie parza Na sumnieniu, we wrzącej siarce diabeł narza. PotMorKuk III 326. Zdaie wam się to bydź rzeczą dobrą, ponieważ Pacyent w okamgnieniu nieiaką doznawa ulgę; iać temu nie przeczę, iednak z pozwoleniem waszym powiem, że tak mi się to właśnie zdawa, iakobym widział kucharza, któryby postrzegłszy, że wrzący chwytał łyżki, a część rossołu zbieraiąc po ziemi go rozlewał. AilMed 55. Przed lat mówię 18. widziałem, że Smelcerz z gęsi [tj. żelaznej formy] ieszcze wrzącey, ręką gołą rozrzucał żelazo, które iak grad nazad spadało. CourtBuchuOsińNauka 108.

3.przen. »o akwenie: niespokojny, wzburzony, spieniony, przelewający się z dużą siłą«: Pod nim ieźioro iáko morze/ wrzące y pałáiące. Ktore záś do rąk iego przychodźiły nie mogąc dáley wzlećieć/ tłukł ie rękámi/ y ták w ono ieźioro wrzące wpadáły. ZwierPrzykład 210.

4.przen. »będący pod wpływem silnych emocji«: [...] coż mamy trzymáć o ludźiách ćielesnych/ ktorzy w vstáwicznych roskoszách y zbytkach żyiąc/ w pożądliwośćiách ćielesnych/ są záwsze wrzącemi y od grzechow ćielesnych ták iáko piec Bábiloński páłáiącemi? ZawieszPrzysmaki 93. Wiem że młodość iest wiekiem wrzącym, że przykro usunąć się od świata, zwłaszcza gdy się iest maiętnym, i swemu smakowi dogadza się. KlemMeszListy 52. Polidor był z urodzenia temperamentu krwistego. Popędliwość natury wrzącéy, zaraz okazała się od dzieciństwa, gdzie trzeba było natychmiast w piérwszych latach przyduszać wzrastaiącą namiętność, w tych latach, mówię, drogich, w których serce miętkie, bez odporu przyimuie wszelkie wyrazy. BaudŁadDzieła 40. Z ktorych słow wypsowano Ostrogotow y Wissogotow/ iáko y Francos z wrzących iákoby zápálczywych/ y Longobardos z Lukowártow iż łukiem wárći/ to iest godni wártko go záżywáli/ y inszych tym podobnych wiele wrzko mo Narodow przez nierozumienie słow/ z iednego Polskiego/ nie od Bogá ále od Historykow nástwarzánych: co się czásu swego szerzey wywiedźie. DembWyw 95.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wrząca krew (sz. zm.): A to naywięcey w nim krew gorącośćią przyrodzoną wráiąca/ ktora okrom łágodnośći zwyćiężona/ poki mocy sstáie/ być nie może/ spráwuie. DorHip I Aiijv. Horezm jest jedno miasto w Indyej, w którém był jeden duchowny nabożny. Do tego gdym się w młodości mojéj przy mieszał, widząc moje kwitnące lata i krew we mnie wrającą, nauczał mię i często rozkazywał, abym poniechawszy schadzek i posiedzenia z derwiszami, spokojnie na miejscu siedzenie przedsięwziął. SaadiOtwSGul 92. Nie miała mieysca płochość miedzy temi swaty, Płochość, co ze krwią wrzącą, i bystremi laty Rzucaiąc chęci pierwsze nieobaczney młodzi, Często o lekkomyślne małżeństwa przywodzi; I w krotce nie hartowne rozumem ogniwa Jak marnie pospaiała, tak marnie rozrywa. NaruszASiel 5. Ledwośmy wysiedli na ląd, Murzyni z przeciwney memu korserzowi partyi, rzucili się na iego zdobycz. po złocie i dyamentach, my naydroższym byłyśmy sprzętem. patrzałam memi oczyma na taką potyczkę, iakiey nie widać nigdy w Europie: ludzie albowiem północni mniey wrzącą krew maiąc, nie tak się zapalaią do kobiet, iak Affrykanie. rzekłbyś, że w żyłach Europeyczyków płynie mleko, a w żyłach mieszkańców od Atlasu i iego okolic, szczery wre ogień i witryol. VoltPrzybKandyd 51.

5.przen. »będący w zgiełku, ruchu, wrzasku«: Nasz zasię polski Temistokles po niem ostatek wojska bystrym gromił koniem, miąższo na kupy szwedzkie waląc ciała, żelazem jedne, te z wrzącego działa. MiasKZbiór 177. Od tegoż czasu nieustawającym Był wojennikiem przeciwko Szwedowi, W różnych go bitwach potężnie gromiącym: Tak pod Warszawą, gdzie przeciw ogniowi Srogiemu chadzał w zamieszaniu wrzącém Z wielką odwagą; tak ku Toruniowi, I gdziekolwiek się w Prusiech plac podawał, Z rycerstwem swojém wszędzie mężnie stawał. OdymWŻałKoniec 352. Podczas przeymy woienney nieprzyiacielskie rzeczy, gdy się w ręce drugiey strony dostaną, wrocone być powinny, choćby przed umową w czasie wrzącey woyny teyze samey strony zabrane były. SiekKraj 165.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]