W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 02.10.2025
WYNALEŹĆ czas. dk
Słowniki:
SStp, SXVI, T, L, SWil, SW, SJP notują
Kn nie notują
Formy: bezok. wynaleźć; ~ cz. prze. lp m 1. os. wynalazłem; wynalazłem; 2. os. wynalazłeś; 3. os. wynalazł; ż 1. os. wynalazłam; 2. os. wynalazłaś; 3. os. wynalazła; n 3. os. wynalazło; lm mos 3. os. wynaleźli; nmos 3. os. wynalazły; ~ cz. przy. pr. lp 1. os. wynajdę; 2. os. wynajdziesz; 3. os. wynajdzie; lm 1. os. wynajdziemy; ~ tr. rozk. lp 2. os. wynajdź; wynajdzi; wynaleź; lm 2. os. wynajdzijcie; ~ tr. przyp. lm mos 1. os. wynaleźlibyśmy; ~ im. uprz. wynalazłszy; ~ nieos. cz. prze. wynaleziono
Znaczenia:
1. »wybrać coś po namyśle, podjąć przemyślaną decyzję, określić, ustalić«:
Rekcja: co
Co i ja konsyderowawszy najsposobniejsze do tego aktu sejmikowego wm. wynalazłem subiectum i nie zawiodłem się widzę, bo res secundum cessit. AktaPozn I/1 491. Po przewodniey Niedzieli zachorował Woiewoda [...] takci go ratowali wszystkiemi Sposobami Ex consilio Generali wynalezli medicy że by mu Muzyka grała Continue. PasPam 67v.
a)mat. »obliczyć, ustalić na podstawie obliczeń«:
Rekcja: z czego; co; czym
Wynálázszy wprzod tym wszytkim Námięniáczom iednę pewną Quotę/ według nauki ná kárćie 161 á iáko do tych miey 60/ ktora liczbá wynidźie ták zá liczniki/ 36/ 15/ 5/ 10/ á te summae vczynią 66. y będźiesz miał Regułę tak o towárzystwie. GorAryt 167. 1. Wynaydż sposobámi wyżey podánymi obiedwie odległośći niedostępne, D C, 1200 łokći: y D B, 1100 łokći náprzykład. SolGeom II 30. (5. Ze trzech liczb D E 200: F E 116: D C 1200, wiádomych wynaydźiesz czwartą 6960. SolGeom II 31. Tu masz u ważyć, iak wiele przyczyn do iedney Quadry, wynaleść, zważyć, y pokombinować przynależy, niż się prognostyk wnieśie: dopieroż gdy by chćiał na co dźien formować odmianę powietrza. DuńKal L2v. Ze zaś tenże Cesarz chciał, aby było wszystkim wiadomo, ktorego dnia w każdym miesiącu przypada Now Xiężyca, á zátym y inne kwadry y pełnia wynalazł pewną liczby zwyczayney kwotę ktorey rozporządzenie y przypisanie do każdego dnia w miesiącu słonecznym, okázowało w każdym miesiącu Now Xiężyca. BystrzInfChron 7 nlb. Ták zaś rozporządzone są gradusy znakow, y dni miesięcy, iż każdemu znakowi Zodyaku korresponduie swoy miesiąc, y gradusom znákow, dni miesięcy. Ztych tedy wydziałow Choryzontu ták wynaydziesz znak y gradus Zodyaku, w ktorym ktorego dnia zostaie słońce. BystrzInfGeogr L4. Daymy: że którey komety odległość mierna od słońca gdy w naydalszym punkcie drogi swoiey znayduie się iest 4 razy większa za odległość Saturna od słońca wynaleźlibyśmy przeciąg czasu, którego koło swe obiega proporcyą. BohJProg I 128.
2. »odszukać coś istniejącego, odnaleźć, zakończyć poszukiwania sukcesem«:
Rekcja: na kogo ‖ przez kogo; kogo, co; w czym
Y tákie nárzekánie ieden ná drugiego Czynić będźie: á przetoż POLSKO co srozszego Wynaydzi w Práwie swoim ná ludźie zbyteczne. WitkWol E4. Swiećiłyć tobie Orle dwie iásne niegdyś pochodnie/ naprzod Anná/ zgásłá tá pochodnia/ szukałeś w tymże domu drugiey/ y wynálazłeś Konstáncyą/ zgásłá y tá/ więc nam Cecilią Renatę/ (ktora nieby wszytkich cnot żywe wizerunki wystáwnie/ á niepochybną po sobie obrone/ opiekę/ w ktorey niebo korzysta/ swym przyszłym poddánym obiecuie) w tym Naiásnieyszym domu Rákuskim przez mądre Biskupy y inne Senatory wynálazłeś. WojszOr 41. Niech sam Bóg radzi! ja radzić nie mogę, Jednak ku zdrowiu tak wam dopomogę: Lepiej już kędy upatrować skały, Niż w morzu tonąć miedzy temi wały, Lepiej się zdrowia spodziewać, niż rybom Dać się na pokarm albo wielorybom Stać się pogrzebem, i tam w ichże grobie Mizerne ciała dać pochować sobie; Aboż tym szturmem kędy zapadniemy, A jakążkolwiek skałę wynajdziemy, Tam szczęście nasze, jeźli przystęp snadny Będziemy mieli; [...]. BorzNaw 67. KANAŁ WEYGAT iest nád brzegámi tey Prowincyi, y nowey Zembli, ktorą Wyspę Holendrowie wynálezli, o czym wyżey pod Laponią. ŁubŚwiat 552. CO COOS álbo COS wyspá ná Archipelágu, wsłáwiona urodzeniem Hypokrátesá, Apellesá Málárzá, y Pamfilii Białeygłowey, ktora wynálázłá robáczki iedwábne. ŁubŚwiat 580. Wynáleś linią południową, mieysca tego, do ktorego rektyfikuiesz sferę, y ná tey linii ták ią ustaw, áżeby cyrkuł południowy uniwersalny doskonale wpadł ná linią południową. BystrzInfGeogr L2v. Bramę otwartą, port weyścia gotowy. Nad spodziewanie wynalazłam w skutku. DrużZbiór 174. W tej zatem periculosi in neutrum problemmatis trudności jeszcze inny wynajdzie JMPan surogator orszański, niby prawny, wybieg. MatDiar 586. Wynayduię co, v. m. F. wynaydę. [...], découvrir. T III 2702.
Związki frazeologiczne: wynaleźć sobie czasu do czego »zyskać na czasie«: Wynayduię [...]. wynaleść sobie czasu do czego. Zeit gewinnen. trouver du tems; posser le tems avec épaule; gagner du tems. T III 2702.
3. »wymyślić, stworzyć, zrobić coś, czego nikt wcześniej nie zrobił«:
Rekcja: komu; co
Ponieważ bez miłośći do Bráći/ do iedynowiernych/ y wiárá niewiárą/ y Schismá w spráwiedliwey przymowce Záżiyćie M. W. ábo przez mię máło wyżey podáney rády/ ábo swoię lepszą sobie wynaydźićie: tylo ku zbáwieniu swe[m]v dźieyćie co: á prośćie (bo to M. W. tymi cżásy świebodniey/). SmotApol 127. Wynalazłaś sobie, Ku więtszej ozdobie, Puszeczki kościane, Mosiężne, drzewiane, Gliniane pipeczki, Do swej marnej rzeczki. PosTabBad 42. Plinius też pisze, że Prometheus naprzod wynalazł krzosánie krzosanie ogniá z krzemieniá; przetoż piszą o nim iakoby miał ogniá od słońcá przez kradźież dostáć, y ludźiom vżywanie iego vkazáć. OvOtwWPrzem 7. W polszce[!] záś z trudnosćią rzemieślniká dostáć, ktoryby z pilnośćią wyrobił Instrument iáki. Wźięłá mię tedy chęć, ábym poszukał Instrumentu znoszącego tákie vprzykrzenia; y wynáłazłem ten ktory áni igiełki mágnesem nátartey nie potrzebuie, áni gradusow vpátruie, áni żadney konnotácyi przyległośći potrzebuie: ále záraz ná mieyscu w polu Máppę z przyległośćiámi rysuie dáleko doskonáley niż przez Planimetra y Pántometra. SolGeom II 8. Gdy się tedy Krol biedźił z myślámi, przystoyny, A práwie wspániáły Syn iego, był spokoyny Od Rodźicá w swym ná czás przepędzał budynku, Dáiąc wszytkim cnot przykład z postępkow vczynku: Bo pompy ná theátrách, rumakow záwody, Polowánia myśliwych, y ktore wiek młody Wynáleść do zábáwy swey może igrzyská Niepotrzebne, Krolewic miał miast pośmiewiská; [...]. DamKuligKról 216. Niemniej i stąd dobra ziemskie i miasta dziedziczne upadać muszą, kiedy ichm. duchowni niektórzy bardziej lucri praetio niż ex puro zelo, wynalazłszy sobie jakikolwiek pretekst na Żydów i innej religiji ludzi, jako to rzemieślników, kupców, kramarzów, [...]. PunktaDuchRzecz 273. Przyrodzona mowa tyle mogła dokazać, coż gdy potym sztukę gładkiego mówienia wynaleźiono? BorNauka 105. Wynayduię co, v. m. F. wynaydę. arfinden. inventer [...]. T III 2702.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: wynaleźć sposób (sz. zm.): Ale ludzkie inwencye prędko wynalazły sposób uleczenia się, takowy: że to miejsce które było ukąszone, dziegciem okładali, od którego jad ów ustępował. ZawiszaPam 361. Sądy fiskalne tym procederem na wieki po województwach upadły, gdy tak piękny sposób regularnéj zapłaty wojsku wynaleziono. OtwFDziejeCzech 310. Ale żebyś Wm Pan wiedział, co za osobliwszy sposób wynalazło to niebożątko do potwierdzenia mi miłości swoiey w tym nawet czasie, kiedy mię poniewolnie odpędzała od domu, ledwobyś uwierzył, aby tak niewinna y prosta dusza tyle przemysłu mieć mogła. MolierBogusWSzk 77.
4.prawn. »wydać wyrok lub orzeczenie dotyczące czyjejś winy, ustanowić prawo«:
Rekcja: co
Z cudzej też czeladzi żaden sobie sprawiedliwości nie ma czynić pod winą sądową, to jest jaką sąd wynajdzie. DembPrzew 77. Ktoby w spokojnych stanowiskach na gospodarza albo gospodynią niepotrzebnie i nieobyczajnie fukał, albo jakie brzydkie hałasy czynił, 10 złotych, a jeśliby uderzył 20 (albo jako sąd wynajdzie), a jeżeliby ranił, tedy 50 na kościół ma odliczyć. DembPrzew 78. Musiał zapewne iakiś złośliwy dowcip te surowe wynaleść prawo, ktore się sprzeciwia naszemu uszczęśliwieniu, y sławie społeczeństwa, y na nas okropne wkłada kaydany. WeichPrzycz 34.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: wynalazło prawo (sz. zm.): Wieś Unowica. Pod wyższym aktem. — W sprawie Iwana Herbuta z Waśkiem sołtysem unowickim wynalazło prawo dekret taki: Aby pomieniony Iwan Herbut za różne swoje przeciwko sołtysowi zadania i napaści, których nie dowiódł, dał grzywien 3 winy pańskiej, a sądowi grzywnę 1, nieodpuszczonych. KsKlim 330. Zaczym prawo wynalazło i nakazało, aby Stefan Herbut tegoż Iwana Rusinczaka przyjął do budynku swego, ustąpiwszy mu do pomieszkania izby i stajnie dla bydła, względem tego, iż Herbut przez kilkanaście lat trzymając rolą Rusiniaka, budynki, które na tej roli były, pognoił z gruntu. KsKlim 348. Roku Pańskiego 1672, d. 23 Marca. Przed prawęm zupełnym rugowym Woli Iasięnickiey, przy obecnosci urodzonego Pana Andrzeia Kwolkiewicza, [...] do tegosz prawa obecnie stanąwszy uczciwy Iakub Iurczyk, młynarz Woli Iasienickiey [...] upraszał tedy, aby to iego oswiadczenie łozonego kosztu było przyięte y koszt łozony za pracą iego nieginął, y na potym, iezeliby większa łozył, wszelaką sobie całość przestrzega; stosuiąc się tedy, na prozbę y żądanie mianowanego Iurczyka, młynarza, teraznieyszego małżonka Agniszki Smiglowey, wynalazło prawo, za ządaniem mianowanego Pana Andrzeia Kwolkiewicza, iako namiestnika, aby tedy poprawy młyna była rewisia; [...]. KsKasUl 441.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
WYNALEZIONY, WYNALEZION
im. przym. bier.
Formy: lp M. m wynaleziony; ż wynaleziona; n wynalezione; D. m wynalezionego; ż wynalezionej; n wynalezionego; B. ż wynalezioną; n wynalezione; N. m wynalezionym; ż wynalezioną; Ms. m wynalezionym; ż wynalezionej; lm M. nmos wynalezione; D. wynalezionych; B. nmos wynalezione; N. wynalezionemi; ~ odmiana niezłożona lp M. m wynalezion; n wynaleziono
Znaczenia:
hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicjiZáczym ktory Towárzysz/ bez wiádomośći Prowiántowego ná czátę wyszle/ zwłaszczá pod bokiem nieprzyiaćielskim/ máią też konie/ ná ktorych iecháno przepadáć/ ná zárátowánie podupadłego Towárzyszá/ álbo iáko wynáleźiono będźie. FredKon 26. Iáko punkt W, przed liniią niedostępną ma bydź wynáleźiony, ktoryby według dáney nierownośći był odległy od końcow C y N, linii niedostępney? SolGeom II 117. Że zaś oprócz sposobu płacy półrocznej na sejmie przeszłym wynalezionego i asekurowanego novi fundi subsidiorum na wielorakie ekspensa indispensabiliter requiruntur, [...] . PropKanRzecz 251-252. S. MATEUSZA Wyspá nie daleká od Gwinei wynálezioná przez Portugállow. ŁubŚwiat 633. Bałwochwalcom zrzędzie Dáymy odpor, Niech dzisiay wynalezion będzie Nászego ZNAK Zbawienia. MetasZałJAHel 35. Cożby niepowiedział teraz, gdyby obaczył nowe odkryte na Niebie gwiazdy, nowe na Ziemi kraie, nowe rozmaite wynalezione rzemiosła y machiny, gdyby oko do Telescopium lub Microscopium przyłożył, y tyle docieczonych, a starożytności wcale niewiadomych, uyrzał nátury sekretow, iakichby dopiero tey umieiętności nie dawał pochwał? ChróśSFizyka 8. Za czasu Moyżesza Bezeel, i Ooliab okazali aż do zgoła w tym wszystkim, cokolwiek misternego wynalezionego być mogło: daie znać naprzod, że od Boga samego wzieli tę umieiętność; którey równego sobie ucznia niezostawili, powtóre, że dawna owa starożytność nie była tak nie umieiętna, i prosta, iako wielu omylnie i nieumieiętnie sądzi. BufKociełSpos 122.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: nowo wynaleziony (sz. zm.): 6. Żeglowanie i kupiectwa zobopólne według dawnego zwyczaju tak na morzu, jako i na lądzie approbują się bez wszelakich niezwyczajnych ceł i w Szczecinie nowo wynalezionych kontrybucyi. JemPam 283. B. Nu, niefrásuy głowy, gálánto każęć wykształtowáć barwę z nowo wynáleźionych kolorow y máteryey. AndPiekBoh 68. Nie mniej się i o to dopomną, aby wynaleziony nowo na solaria deputatom prowent w niczyjej nie byl dyspozycyi, tylko w województw i ziem, i żeby prowent ten papierowy z naszych województw do inszych nie był eksportowany. AktaPoznZwierz I 918. Po skoncżoney operze, z Galeryi weszło w Pałac Krolestwo, gdzie grał przedziwnie melodyne sztuki ná nowo wynalezionym instrumencie samże magister inventor, ktory Jnstrument ma denominacyą od Imęnia Jegoż Pantalion. DiarMar 18. Im bowiem pilniey nowo wynalezione, lub odmienione słowa, spisywali ludzie, tym bardziey do wydoskonalenia ięzyka, Każdy nabierał chęci. KleczPocz 36. Gdyby machin u nas nowo wynalezionych używano musianoby nadgradzać wynalazców, boby w ten czas wynalazki ich stały sią użytecznemi. PawlikPod 104.
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]

Patrz wynajdywać, wynaleźć się, wynalazek, wynalazca, zinwentować II.
Autorka: ER