Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »wybrzuszenie, podniesienie, wypukłość, coś, co znajduje się wyżej niż coś innego«: Chcesz wiedzieć, jak dokończone Będą: na wierzchu mieszkania, Niedługo bez omieszkania, Takąż wyniosłością mury, Jak naprzeciwko, dogóry. JarzGośc 45. W tákim wirydarzu/ ná ktorego ozdobę y pozor gdy weyrzę/ wszędźie iásność/ ozdobá/ wysokość/ wyniosłość Cedrow/ Kupressow oczy moie przeráż a y zátłumia. WojszOr 305[304]. Miey kwádránśik álbo cząstkę cyrkułu ná 90 częśći podzieloną/ tę centrum ábo śrzodkiem swoim przystaw do końcá spodniego stylu. Co ieżeli styl wzgorę idźie/ prosto wedle linii ná quadranśie/ ktorá znáczy wyniosłość Elewácyi Poli/ twego mieyscá [...]. SekrWyj 249. Czoła wyniosłość podała się właśnie pod koronę, oka rzyźwość i surowość wychodzi na postrach i posłuszeństwo, twarz i usta same kajdany i niewolą miotają, ręka do berła, laski i buławy, pierś do orderu, wszytka fizys, postać, ułożenie i statura do prymu, do rządu, do surowości i rozkazywania podała się ogromnie. MałpaCzłow 268. Z wyniosłośći w niskość, iako z gory w dolinę prętkim spadkiem lećiemy. SapJChodAAnnot 71. Wyniosłość. 1) Erhdhung. [...] 3) Geogr. die Polus-Höhe. 1) élevation, petite hauteur. [...] 3) Géogr. élevation; distance de l'horison d'un Pole. § 1) wyniosłość oczu w głowie [...]. T III 2703.

2.przen. »poczucie godności; otaczanie się chwałą «: Zátym idźie/ iż bacząc poddáni táką iego spániáłość y wyniosłość/ á nie wiedząc ni oczym inszym/ tylko o iego rzeczách czczą go y słucháią/ nie iáko poddáni/ ále iáko niewolnicy/ y máią go zá Bogá/ nie tylo zá Páná. BotŁęczRel III 58. Echo po wszytkim mieśćie ták w ten czás grzmotnęło Yż iuż wszyscy mnieli by się zápáść miáło Smoleńsko to [...] tám mur był wzmięsz ná troie sążenie/ Eliare Moskiewscy gdźie swoie złożenie Rádźi mieli/ bo ná nich tákie pomieszkánie Spokoyne im bywáło/ bá y przesypiánie: Kędy Básztá od Bászty ná dobre strzelenie/ Iák z naydłuższey ptaszyce swoie położenie/ Ebáńskim kształtem miáły z piękną wyniosłośćią [...]. OzimSzturm Bv [B]- Bij [Bv]. Widzi Marokkę, Oran pyszno murowany, Hipponę, Algier, Fezzę, bogate Budzany; Nie może się wydziwić pompie miast budownych, Co wyniosłością niemasz na świecie jem równych. ArKochOrlCz III 53. Pozostáłe teyże wyniosłośći fámilie/ od ozdob Szlácheckiey ich świebody/ y od nagrod krwáwych ich zasług oddalilismy. SmotApol 94. Wyniosłość/ podniosłość. [...] v. Wyniéśięnie/ Wydátność/ Pychá/ Wysokość. Kn 1322. Urzędy koronne na sejmie porozdawane: arcybiskupstwo gnieźnieńskie Andrzejowi Lesczyńskiemu oddano, pieczęć koronna wielka Korycińskiemu, a mniejsza Trzebickiemu, biskupowi przemyskiemu, oddane, ludziom nie tak wyniosłością domów, jako cnotą i nauką znacznym konferowane. JemPam 102. Ten gdy się Papieżowi tą wspániałośćią, y wyniosłośćią swoią náprzykrzył, y niepodobał; szukał ná niego Papież okazyi, áby go umartwił, dał mu ią tenże Biskup prętko, áż mu rzekł Papież, tace: on odpowiedźiał: Non tacebo, quia sum Senator Polonia. RadzKwest 99.

a)przen. »poczucie wyższości, pycha, zarozumiałość«: A Chrustyus Pan Pháryzeuszom powiedźiał/ iż Deus Spiritus est, et eos qui Deum adorant, in spiritu, et veritate adorare oportet. zebysmy mu nie tylko powierzchowny pokłon oddawáli/ ále też y zewnętrzny/ nie máiąc sumnienia zmázánego lichfą/ wydźierstwem pożądliwościámi ćielesnemi/ łákomstwem/ wyniosłośćią/ y innemi grzechámi sprosnemi/ ktore serce násze do siebie poćiągáią. StarKaz 24. Między świętymi niemasz wyniosłości, zdrady, obłudy ani też zazdrości: jak Boga wszyscy uprzejmie miłują, tak się szanują. BolesEcho 118. Nieschodzi widzę na niczym Niebu obmysla mu Panięnska mądrość to wszystko czym by się iego mogła chełpić y zdobić wyniosłość. PasPam 282. Przed upadkiem przychodźi pycha, A przed zginieniem, wyniosłość Ducha. FlorTriling 172. Wielkością zaś ciała, a nie wysokością cnót i przymiotów figurując ozdoby swoje, zabójstwem i zbójectwem oka torturujemy ludzi, miny przykrością wskroś wnętrzności szpyramy, wąsami, sapaniem, przedmuchywaniem jako szumem na morzu niebezpiecznym przerażamy, rękami we krwi i ubóstwie cudzym do woli pysklemy, nogami do pychy i wyniosłości swojej z tablatury stąpamy i postępujemy. MałpaCzłow 270. Pytam się, ieźeli nie na takich trzech regułach wszystek rząd, y szczęśćie zawisło kaźdego krolestwa! Ieźeli o tym nikt nie wątpi, niech źe się reflektuie, co się u nas è converso dzieie; iako excessus wolnośći nie zna źádney subordynacyi, iako emulácya, á raczey zazdrość sprawuie nienawiść przećiwko rownym sobie; y iako wyńiosłość albo ráczey ambicya lekce waźy wszystkich od nas podleyszych; á zátym mogłby y do nas Prorok Izaiasz mowić; [...]. LeszczStGłos 14. Jeżeli bowiem przez lat dwadzieścia kilka z osobliwszym dla narodu naszego zaszczytem każde głównego trybunału koło imieniem wielkiego Augusta [...] chełpiło się dowodami, dopiero słów dostatecznych nie wynajdzie do oświadczenia zupełnej chluby i ukontentowania, [...] w tym właśnie najuciemiężliwszym czasie, gdy mu wolność w ustanowieniu swobody, w wydaniu sprawiedliwych wyroków mocą wydrzeć chciała dufająca w siły uciemiężliwe dla niższych wyniosłość. MatDiar 743. Wyniosłość. [...] 2) Ehrgeitz, Stolz. [...] 2) ambition. [...] 2) mądrość niech będźie bez wyniosłośći. T III 2703. I lubo wynalazki rzemiosł czynią prawdziwy rozumowi ludzkiemu honor, i lubo sprzęty zagranicznego rzemieślnika ręki umie opłacać Polak sadząc ich i potrzebą i przyzwoitością swoiego przezacnego Stanu, zawsze iednak rzemieślnika ma w pogardzie, przez to uprzedzenie, bo nayzręczniey dogadza tym sposobem myślenia swoiey hełpliwey wyniosłości zasadzoney na zaszczytach urodzenia, jakby krew w Szlachcicu była czerwona, a w Mieszczaninie zielona. JezierUwagi 31.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ dogadzać wyniosłości (sz. zm.): W Edukacyi trzeba dawać poznawać dzieciom, że się urodżiły nie dla tego, żeby zgromadzały bogactwa, podawały się na zmyślność lgnęły w uciechach, wyniosłości dogadzały. GoussProkopPortret 40. Przybranie stołu WPana kosztownym metalem, i równey ceny okazałościami dogadza iego wyniosłości i gustowi, wprawić może gościa w podziwienie, ale nie sprawi poufałości potrzebney i pożyteczney; gdyż nie maiąc tego w domu, będzie się ociągał zaprosić WPana wzaiemnie, albo się będzie ruynował iego przykładem. KossakKsiądz 68. ▲ wyniosłość serca (sz. zm.): Ieśli (mowie) ludźie vśiłowáli záchowáć pámięć mądrośći swoiey ná świećie/ [...] po onym głownym potopie cośie mieli ludźie polepszyć y sámych śiebie przed Máiestatem Páńskim poniżyć/ pomniąc iáko świeżo wyńiosłych ludźi gorne myśli wgłębokośćiách wodnych P. Bog pogrążył/ to oni wyniosłością sercá znowu Páná Bogá obrażáli [...]. LwowecKaz B2. W duchu tedy mamy chwalić Páná Bogá y iemu cześć powiną oddawáć/ bez wyniosłośći sercá/ bez staránia się o rzeczy źiemskie/ by nam záś nie rzeczono. StarKaz 25. PRawdźiwa cnotá Mężnośći iest/ sobą/ i serce mi rozumną wolą swoią władnąć/ pod ten czás gdy pokusy ná człowieká naćieráią od pychy/ i sercá wyniosłośći/ od vfánia w-sobie /i w-sobie od gniewu/ mśćiwośći/ [...] ktorym się rozumna wola łáską Bożą wspomożoną/ zá rozumem i wolą Bożą idąc sprzećiwia/ i nieporządne żądze swe kroći/ rządźi trzyma ná przystoyney wodzy. DrużbDroga 194. O kiedyż barźiey potrzeba nam światła twego Duchu Nayświętszy, jako na poznanie i przekonanie się w tey materyi, gdzie ludzką wyniosłość, nieludzką serca twardość, grubości zaślepienie, barbarzyństwa starożytnością poświęconego uprzedzenia, mocą prawdy rozumu i Wiary złamać potrzeba! KarpowKazJub 34.

b) »wyrazy uznania, hołd, wychwalanie«: Práwdá że ten kleynot złoty/ cnotliwego Oyczycá zwykł ná wszelákie wyniosłośći theatrá podnośić/ ale y to nie omylna że domatorá wyrodká deprimit, o ktorych nie trudno v nas/ żyzna niwá ná nie. JanowPołów C2v. Wyniosłośći wszelkie żywotá/ do czegoż mi się przydáć możećie/ ponieważ mię iedney moiey biedźie/ niemożećie odiąć śmierći? SerreGosiewZwier 52. Mowmy ieszcze śmiáło/ że wszystkie rzeczy ktorych pożądamy/ są Cielcámi Złotemi: ponieważ nasze sercá/ zostáią ich báłwochwalcámi. Ow tám wzdycha z miłośći ku wyniosłośćiom/ ták właśnie/ iákoby z vmysłem/ odważenia tyśiącá szczęśliwośći. SerreGosiewZwier 53. Nasze szczęśćie/ násze wyniosłośći/ y násze roskoszy/ przemiiáiąc/ nátrącáią nam nieco do vchá/ że się ná nich sádźić/ im vfáć/ nie potrzebá: my iednák/ vstáwicznie wzdychámy zá niemi! SerreGosiewZwier 71. Wyniosłośći źiemskie, są namnieyszemi Niebieskiemi podárkámi. SerreGosiewZwier 103[83]. Rozumieyże masz rozumieć: Cháos złożone iest że czterech Zywiołow, z Ziemie, z Wody, Powietrza, y Ogniá, otoż trzy Zywioły subtelnieysze stoszuią[!] się do wyniosłośći moich, źiemiá záś iáko naynizsza y naygrubsza, do twego niskiego podłego nikczemnego należy dowćipu. AndPiekBoh 27. Zadne pieszczoty Xiążęcego Domu, żadne cácká wyniosłośći Krolewskiego tronu, żadne skłonnośći ćiáłá, żadne zmyślnośći, przyrodzęnia; żadne insze bogactw, honorow, wolnośći, przećiwne stanowi Páńienskiemu ćiernia, liliey twoiey Bogu poświęconey nie zepsowáły, nienáruszeły. PiskorKaz 908. A to co zacz, ktora postępuie iáko Iutrzęnká wschodząca? pátrzy dáli, á widząc, iáko z Xiążęcego Rodźicow swoich domu, do Krolewskich Páństwá Węgierskiego, w trzećim Roku przenośi się Máiestatow: iáko potym ná Krolestwo Gáláciy pomászczona, rządy Panstw Ruskich z Kolománem Krolem obeymuie; á wszytkiemi honorámi, wyniosłośćiámi, wszytkiemi świátowemi figurámi prędko przemiiáiącemi, praeterit enim figura huius mundi, szczerze gárdźi: pod Krolewską purpurą, ostrych włośięnnic przywdźiewa: miásto stroiow Páńskiey dostoynośći należytych, lichego podłego odźięnia záżywa; [...]. PiskorKaz 909. [...] á to co zacz iest, ktora w Bogoboynośći, w Bogomyślnośći wysoko postępuiąc, po wyniosłośćiách, po pompách, po roskoszách świátowych, iáko po śmiećiách zárzuconych depcząc; wszytek świát zá pustynią poczyta. PiskorKaz 910. O, chwalebna wyniosłości! O, godny wspaniałości mego Księcia umyśle! CzapMListy 245. Odpowiedźiałbym że post, pokutá, pokorá, ubostwo, y wszystkie insze cnoty, są to iáko kolumny, ktore trzymáią ná nogách Kośćioł; kiedy skárby, zbytki, delicye, wyniosłośći, osobliwie Duchownych, rzucáią go o źiemię. MansiZałAChPam 17.