Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »cięciem usunąć coś, oddzielić od czegoś; ściąć, wyrąbać, uciąć«:

Rekcja: kogo co

Bol cierpiał wielki y roskazał [Gofred]/ żeby Około strzały rádę vczynili: Aby głęboko y według potrzeby/ Wyrznąwszy mięso/ ránę otworzyli. TasKochGoff 293. Wyrzni te schaby, wyjm górne pieczenie, Będą na stole i te w niezłej cenie. LubienSKompBar I I, 142. W teyże Rádzie było Consilium, iáko Moskwę wyprowádzić z Horodow. Non deerant, ktorzy obiecowáli osobliwie z Pereásłáwiá wyrznąć ich/ ále conclusum ruszyć zárázem Pułku Czehryńskiego y Kániowskiego cżęść/ y Przyłuski/ Pułtáwski/ y Mirogrodzki wszytek pod Pereásłáw. MerkPol 24. Ausschneiden das Geschwür/ wyrznąć Wrzod; er schneidet das Faule aus/ wyrzyna Zgniłe. ErnHand 84.

◼ Przenośnie: ◼ Gdy tedy w tey rzeczy od Páná Bogá lekárstwá w vstáwicznych modlitwách prosił [opat Ekwicjusz]/ nocy iedney od Anyołá Páńskiego trzebionym się być widział/ w ktorym widzeniu czuł/ iż mu Anyoł wszytkę moc z członku wstydliwego wyrznął/ y ták od onego czásu był wolnym od pokusy/ iákoby płci wciele nie miał. SpInZąbMłot 15.

2. »tnąc wyodrębnić coś z jakiejś całości, wystrugać, wyżłobić, wyciosać; wyrzeźbić«:

Rekcja: co; czego

Te vle obręczámi dobrze opátrzywszy, bárć dlugą [!] do dwu zatworow vczyniwszy, wymywszy, woszczyny na wosk w głowie nálepiwszy, postáwiwszy go ná kłádzi ná długie nieruszánie, obwinąć go plecionem powrosłem słomiánem w koło zrzadká, y ná owo obwinienie dopiero gliną oblepić wszytek; á kiedy oschnie, oko wywiercisz przez glinę, á ná bárci glinę wyrźniesz [!]. OstrorNauka A4v. A kiedy sie tráfi pczoły w iesieni z robotą w vlu tákowym, o iednym ná dole zatworze krotkim,z kądkolwiek mieć, tedy może przed podbierániem, wykurzywszy pczoły, pomáluśku vl położysz iákoby ná wznák, to iest, zatworem ku gorze, y nápiądź dobrą od wierzchu piłą nárznąć, pomáłu, ták żebyś miodu nie dosiągł; tedy łácniuchno dzienią więtszą wyrznieszrzezakiem, pociągnąwszy oney krotkiey dzianki, co ná ieden zatworek byłá vrobiona, áż do onego nárźnionego kárbu; y ták drugi zatwer wpráwisz, y dopiero go postáwiwszy poderzniesz. OstrorNauka B4-B4v. Oczym dowiedziawszy się Pan Oiciec iego, gdy znim czasu iednego zaproszony szedł wieczerac do sadu, po nim przechadzaiącsię, dobywszy tesak, wyrznoł bryłe ziemi. VorLetSkarb 54. Przisady albo miedzi łotow Czternascie. Pieniędzy Cztery, zligerowawszy czyni grziwne iedne Mincarską, s ktorei wyrzniono Szełągow Sztuk Trzista Czterdziescie Pięc, czyni fl 3: gr 25 Feinsilbru łot 1. VorLetSkarb 236. Kto ma rossa wpiątym roku, ten go powinien klepać. albo wyrznąć y chowac na obdzach na swoiey stucze. TułGietKutrz 125. Mieli od Hetmáná y Woyská wszytkiego Informácyą zápiecżętowáną Piecżęcią Woyskową/ ná ktorey był napis Cárski/ táki: Pieczát Cárskoho Weliczestwá Máłoy Rusy Woyská Záporoskoho. Pytáni Posłowie zstrony tego napisu/ wymawiáli się że nie máią Rzemieślniká/ ktoryby inákszą wyrznął/ ále że teraz w Krakowie drugą chcą dáć sobie zrobić. MerkPol 72. Nożem cię, Hlebie, niby jakie grono panu do stołu na wety wyrzniono. Z ciernia-ś się wyrznął na niebieskie roże, rzadkie takowe najdują się noże. BarŁŻywBar I I, 469. Bywáią to czásem Rzemieślnicy lub ich názwiesz Snycerzámi, lub Ludwisarzámi, lub tám Kowalámi, czy Złotnikámi, umieią sobie wyrznąć twarz, lub ulać, lub wystęmplowáć, co się to zda twarz smutną, bolesną, ztrapioną; wszystko to larwá, pod ktorą się kupią niechęci, sług przeciwko Pánom, Panow przeciwko sługom, przyiacioł nieszczerych przeciwko sobie wzáiemnie. MłodzKaz IV, 75. Potym nożem wyrzni ná tey kárcie ánguł ieden IML, po zágięciu IM. y ML. SolGeom I 31. NA kárcie IML, przełamáney po dwá kroć (z nauki 3. tey zábáwy) zgotowawszy ánguł krzyżowy IML, y wyciąwszy go nożyczkámi, álbo nożem wyrznąwszy po liniiách IML (z Náuki 5. tey zábáwy;) ściánę ML, ángułu wyciętego ná kárcie, przystaw do linii dáney CA, ták żeby druga ściáná IM, pádłá ná punkt O. SolGeom I 40. Sam sobie w desce miękkiego drzewa, lipowego naprzykład albo osikowego wyrzniy w głąb kwiat. SekrWyj 36. Bruy dobrze ostrym i gładkim drewienkiem nastroiwszy wyrzniy cale oko woskowe. SekrWyj 86. Z płotna gotowego wyrzniesz listki na kwiecie albo roże do upodobania. SekrWyj 108. Tak z gotowego płotna zielonego, listkow narzniesz, albo wyrżniesz żelazem ostrym, na to zrobionym na kształt listka. SekrWyj 110. Weźmiy sztukę deski, EFDI, szerokiey ná ćwierć (im szersza tym lepsza) y wyrzniy ná spodnim boku ID, tryánguł SH, ná obięcie kulki Perpendykułowey, á wbiwszy pod wierzchem, igłę, szpilkę, álbo ćwieczek R, vwiąż ná nim perpendykuł, to iest nitkę z kulką RH. SolGeom II 4. W tymże kręgu, od spodu, wyrzniy dziurę a, táką, iákie wstołách bywáią ná szpągi. SolGeom III 69. Po tych podziałach kołá, wyciągáć będzie nić mocną, od centrum, áż do czoła, y nácieráiąc ią kretą nád policzkiem kołá, nácináć nią po ciesielsku ślady albo liniyki kreciane, według ktorych vczyni piłką rzazow 144. głębokich na połtora calá. Od ktorych rzazow, pobrawzy odległość po połtora cala, iáka iest miąższość pálcow, poznaczy drugich liniiek 144 nicią nákręconą, y według nich wyrznie piłką, rzazow 144. y powycina dłotem, áby miał dziur 144. dla tyluż pálcow. SolArch 84. We dwoch bokách przeciwnych tey kłotki, wyrznie dziury długie ná połtorey ćwierci od L do H, w ktorychby wałeczek g h przepuszczony przez boki tłoká c d e f, wolno chodził. SolArch 146. Vciekac chciał, nie bedąc mu zadna Krzywda, Ktorego tylko na Tortury wzieto, niedał sie ciągnąc ani palic ale dobrowolnie przyznał, iako Babralaka Chłopcza oknem przez krate podrabinie w Noczy do Skarbczu wszadził powiedziawszy gdzie Skrzynia lezy gdzie ten Babralak w Skrzyni w Wieku dziure Instrumentem wyrznąwszy, piniądze wziął, a iemu podał. y te piniądze w Iazie zachowane miał ktoremi sie z Towarzystwem podzielił. KomonDziej 210v. Podle stołu Przyiáciele moi ná sośni wyrznęli inskrypcyą, á ten Plác Wiktoryi Stołem Rádziwiłowskim názwano, y wszystkie Gromády Poliskie okrzyknęły; niech ten plác odtąd názywa się Stoł Radziwiłowski. RadziwUDiar B3. Wyrzynam, v. m. F. wyrznę. 1) herausschneiden, durch einen Schnitt herausnehmen. 2) einschneiden, ausschneiden eine Figur. 3) ausschneiden, aus der Mitte mit einem Messer etwas wegnehmen [...] 1) tailler, tirer par une incision. 2) découper, tailler, figurer avec un couteau. 3) couper du dedans de qu. ch; lever du milieu qu. ch. avec un couteau [...]. § 1) wyrznięto mu kamień z pęcherza. 2) wyrzniy ten obrazek; wyrznął swoie imię na drzewie. 3) wyrznął z chleba śrzodek [...]. T III 2732.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ jak(by) wyrznął »trafnie, akurat, w sam raz; pięknie«: Iák wyrznął/ vide Grzécznié. Kn 231. Znać w minie, jakby go wyrznął, wystarzałe pana ojca opojstwo, w oku stryjowski świder i matactwo, w impeciku wujowskie okrucieństwwo i szarpanina, w ruchawości pani matki lubieżny i wszeteczny pochop. MałpaCzłow 214. Wyrzynam, v. m. F. wyrznę [...] iak wyrznął oycu z oczu. als wenn er dem Vater aus den Augen geschnitten wäre. il tient de son pére; il ressemble parfaitement à son pére. iak wyrznął. es ist so schön als wenn es gemahlet wäre. il est trié sur le volet; il est à manger; cela est net comme perle; il est fait à peindre [...]. T III 2732.

◼ Przenośnie: ◼ Przed nim [Filipem V] Práwo o Elekcyi wolney ex Volumine legum wyrznął mieczem Piotr Krol, ztąd Petrus ab acinace rzeczony. ChmielAteny II 21.

3.przen. »pozbawić życia, zabić wielu, dokonać mordów na dużą skalę«:

Rekcja: kogo co

Mohilowiánie 11. Februarij, gdy cżęść Moskwy ná podiazd wyszłá z Fortece/ pozostáłych wyrznęli/ y przy Pánu Dziedzicznym się deklárowáli/ prosząc I. K. M. Hetmáná W. X. L./ áżeby iáko ich dysponował swemi perswázyámi do dedycyey/ ták chciał spráwy ich promowowáć v Krola I. K. M. MerkPol 136. [...] iusz byli Most wzięli Skoro strasz do iednego Turecką wyrznęli [...]. PotWoj 156. Nie stoi vkraina wszytka części setny Cosię dla iney, krwie Polskiey wylało szlachetny. Taką miał Rzym Carthagę y poki iey zgruntu Nie wyrznął Co Rok krwią swą przypłacił ich buntu [...]. PotWoj XVIIIv. Tak ci, jak z koni zsiedli, jak Turcy na nich wsiedli i jak owce szablami wyrżnęli tak, że żadnemu nie tylko wystrzelić, ale zapalić lonta i zafasować nie przyszło. DyakDiar 76. Pod Grunwaldem, gdy Niemców wyrznięto na głowę, od szlachten niemieckiego poszliśmy w tę mowę, Przedtem będąc ziemianie po polsku nazwani, Od Niemców, z nich wyrzniętych, szlachta zawołani. ZarzLudzRzecz 175.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ w pień wyrznąć »zabić wszystkich, nie pozostawić nikogo przy życiu«: Na ostatek [y Smolenska] dobyła y Witepsk wycieła. Prócz że Bychow się utrzymał y Szkłow w którym Mieszczanie tak poczciwi byli ze na załogach będącą zmowiwszy się cicho Moskiewską w pień wyrznęli piechotę. HistBun 32v-33.

4.przen. »zadać cios, uderzyć«:

Rekcja: co

[...] lecz Iednak yci mało Copomogli bo Musię przyczyniło guzow atymgo prawdzie nieledaiak Salutowali żem Iusz Iegosz Szablą Maiącego podsobą zazbiezeniemsię chciał gębę wyrznąć Czegomi ci Panowie Secundanci niedopuscili y mnie zatrzymawszy wyprawili sPlacu onego [...]. PoczOdlPam 80.

5.przen. »wymówić, wypowiedzieć coś dobrze, wyraźnie, dobitnie; wykonać dobrze utwór muzyczny«:

Rekcja: co

Piotrá chwali Christus, że głęmboko się wzbił, wiele poiął, ták że człowieká ná świecie nie było, ktoryby to umiał co Piotr, caro et sangvis non revelabit tibi, sed Pater meus qui in Coelis est, á ty Łukaszu go gánisz? I ták ci pospolicie bywa, choć ktorego Christus chwali, Pomázániec Páński wielbi, to mu przedcię wyrznie prawdę Łukasz iáki, i utytułuie go: Nesciens, Nieuk, nieumieiętny, nie poiadł rozumu [...]. MłodzKaz III 63. [...] czego ięzyk niewyrznie dokładnie Lamenty, płacze, wymowią to snadnie. ChrośJóz1745 B8v. Wyrzynam, v. m. F. wyrznę [...] 4) ausdrücken, deutlich aussprechen, spielen, sprechen [...] 4) exprimer, bien prononcer; bien joüer sur un instrument [...] 4) bez trudności każde wyrzyna słowo; wyrznął piosnkę na skrzypcach [...] wyrznąć na skrzypcach piosnkę. ein Stückchen auf der Geige wohl ausspielen. bien achever un piéce, un chant au violon [...]. T III 2732.

WYRZNIĘTY
im. przym. bier.

Formy: odmiana złożona lp M. m wyrznięty; B. m nżyw wyrznięty; N. m wyrzniętym; lm M. nmos wyrznięte; D. wyrzniętych; N. wyrzniętymi

Znaczenia:

1. »wyodrębniony z jakiejś całości za pomocą cięcia, wystrugany, wyżłobiony, wyciosany; wyrzeźbiony«: Nim na te expedicyą wyiachał Xiąze P. Hetman: wiedząc zem miał w w schowaniu swoim noz połkniony od chłopa Przytaka, i zbrzucha iego napotym wyrznięty; nastąpił na mnie, abym do kunstkamera Xiązęcia Ie[g]o msci, tak nobile Regium depositum podarowac nie zbra niałsię. VorLetSkarb 258. [...] w desce [...] wyrzniy w głąb kwiat [...] Alboli miey od Sznycerza wyrznięty [...]. SekrWyj 36. [...] czwartą stronę ulitey blisko przed tym sztuki miec będziesz z karbami oraz wyrzniętymi, dla lepszego iedney do drugiey strony przylegania. SekrWyj 80. Kto chce koł mocnieyszych R, y C, niech Młynarz rozstáwi pálce ná ich czele około srzodká, dwiemá rzędámi; áby w kole R, rząd ieden wyszszy miał pálcow 72. á niższy tákże 72. K kole zás C, áby w wyszszym rzędzie było pálcow 24. iáko w niszszym. Co będzie, gdy ták wyszszą część koła rozdzieli, po tym policzku ktory ma przystawáć do spodu wyszszey części, iáko rozdzielił części wyszszey spodek: y werznie kárbow połowicę cáłego kołá ná spodniey części, á drugą połowicę na wierzchniey: nie wrzynáiąc podziału spodniego pod wierzchnim wyrzniętym, áni wierzchniego nád spodnim wyrzniętym. SolArch 85. A ta Skoła zbudowana była stara Roku 1558 y stała przez lat sto y osmninascie iako otym Wiersze są na dedrzwiami wtey Skole przez Sebastiana Szałdrzinskiego Bakałarza iuz potym bedącego Zywieczkiego, z Concipowane, y reką iego wyrzniete, takie iako Nizey są w ktorych sie Rok spalenia iey Koscielną Liczbą w Literach pokazuie. KomonDziej 188v. Są ozdobą tego Zákonu po SS. IANIE de Matha y FELIXIE WALEZYUSZU S. RAYMUNDUS Nonnatus Kardynał, ták rzeczony, iż nie urodzony drogą náturalną, ale wyrznięty z żywota Matki swoiey zmarłey: Morano, Gofredo Anglikowie pomęczeni w Grecyi: ite[m] SS. Gwilelm Xiążę Akwitanii, Tomasz Arcybiskup Kantuaryiski, Filip Krolewicz Kastylii, Bernárd z Akwitanii. ChmielAteny II 764.

2. »taki, którego pozbawiono życia, szczególnie przy okazji zabijania wielu«: Pod Grunwaldem, gdy Niemców wyrznięto na głowę, od szlachten niemieckiego poszliśmy w tę mowę, Przedtem będąc ziemianie po polsku nazwani, Od Niemców, z nich wyrzniętych, szlachta zawołani. ZarzLudzRzecz 175.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]